از پرندگان مهاجر تا گیاهان بومی؛ شگفتی‌های تنوع زیستی در جنگل‌های زاگرس لرستان

باشگاه خبرنگاران جوان؛ رضوان پاک منش - در ایران مجموع جنگل‌های زاگرس میلیون‌ها هکتار را دربرمی‌گیرد و سهم قابل‌توجهی از این پهنه در استان لرستان قرار دارد.

برآورد‌ها نشان می‌دهد حدود ۱.۲ میلیون هکتار از جنگل‌های زاگرس در لرستان واقع است که این ظرفیت، هم از نظر تنوع زیستی و هم از جنبهٔ خدمات اکوسیستمی (حفاظت خاک، ذخیرهٔ آب، معیشت محلی) برای کشور ارزش بالا دارد.  

راز‌های سبز زاگرس؛ بیش از هزار گونه گیاهی

گونهٔ غالب در زاگرس و در جنگل‌های لرستان، بلوط فارسی است که بیش از نیمی از سطح پوشش جنگلی زاگرس را تشکیل می‌دهد. 

این اجتماع بلوطی، در سطوح ارتفاعی و روی سنگ‌آهکی و خاک‌های نیمه‌قابل نفوذ، شکل‌گرفته و با گونه‌های همراهی مثل کاج‌های محلی، درمنه‌ها، پلیروس و دیگر درختچه‌ها و گیاهان علفی منطقه ترکیب می‌شود. 

بلوط زاگرس ساختار و عملکرد اکوسیستم را به‌طور قاطع تعیین می‌کند و مرجع منابع غذایی و مأمن بسیاری از گونه‌هاست.  

 آمار‌ها و گفته‌های مدیران استانی اشاره دارند که لرستان نقش مهمی در حفظ تنوع زیستی (صد‌ها گونه جانوری و بیش از هزار گونه گیاهی، گونه‌های اندمیک) دارد و نیازمند حفاظت گسترده است.

در حوزهٔ گیاهی، علاوه بر گونهٔ غالب بلوط، گونه‌های بومی و اندمیک منطقه یا گونه‌های دارای اهمیت پزشکی و سنتی در لایهٔ بوته‌ای و علفی گسترده‌اند.

 جنگل‌های لرستان؛ گنجینه‌ای از گونه‌های کمیاب و ارزشمند

 پژوهش‌های منطقه‌ای نشان می‌دهند که لرستان یک مرکز مهم تنوع گیاهی برای مطالعات دارویی و استفادهٔ محلی است.

 از منظر جانوری، زیستگاه‌های بلوط زیستگاهِ انواع جانوران بزرگ و کوچک هستند.

پستاندارانی مانند پلنگ ایرانی (در جمعیت‌های بازمانده)، خرس قهوه‌ای، کل و بز، شغال و روباه، و نیز پرندگان شکاری و ریزپرندگان و گونه‌هایی مثل سنجاب ایرانی و آفتاب‌پرست‌ها و دوزیستان بومی مثلاً «سمندر لرستانی» این تنوع، پیوند تنگاتنگی با ساختار درختی و پیچ‌وخم‌های محلی دارد.  

تهدید‌ها و عوامل رانشیِ فرسایش اکوسیستم

چند عامل اصلی به‌صورت ترکیبی موجب ضعف، «سوسوزی» و پس‌روی جنگل‌های بلوط شده‌اند. مطالعات اقلیمی و تحلیل عوامل آب‌وهوایی در جنگل‌های مرکزی زاگرس (شامل نمونه‌هایی در لرستان) نشان می‌دهد خشکسالی‌های پی‌درپی و افزایش دما از مهم‌ترین عوامل کاهش توان آبی درختان و تسهیل فرایند مرگ تاج بوده‌اند. 

این عواملِ آب‌وهوایی با سایر فشار‌ها جمع می‌شوند و مقاومت اکوسیستم را کاهش می‌دهند.

 افزایش رخداد آتش‌سوزی‌ها، چه بر اثر آتش‌زدن‌های عمدی برای کشاورزی و چه بر اثر کنترل‌نشدهٔ زباله/آتش گردشگری یا عوامل طبیعی، توان بازتولید و بازیابی بلوط را کاهش می‌دهد. مطالعات اخیر با استفاده از سنجش از دور نقاط داغ و تحلیل فضایی، نواحی پرتکرار آتش را در جنگل‌های غربی ایران شناسایی کرده‌اند.  

فشار چرا (دام‌های اهلی)، قطع درختان برای سوخت یا چوب و تبدیل اراضی به چرخه‌های کشاورزی یا گسترش شهرداری‌ها از دیگر فشار‌های شدید بر ساختار جنگل هستند؛ مدیریت نادرست بهره‌برداری‌های محلی بدون سازوکار‌های مشارکتی و اقتصادی جایگزین، باعث کندشدن بازسازی طبیعی می‌شود.

پیامد‌ها برای تنوع زیستی و خدمات اکوسیستم

کاهش زیستگاه و منابع غذایی برای پستانداران بزرگ و کوچک، از هم گسیختن شبکه‌های گیاهی و گرده‌افشانی، کاهش ظرفیت تولید بذر برای بازسازی، تشدید فرسایش خاک و افت کیفیت و مقدار منابع آب سطحی و زیرزمینی. 

افزون بر این، نابودی بلوط‌ها معیشت‌های محلی (علوفه، چوب، محصولات غیرچوبی جنگلی) را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.

جنگل‌های بلوط زاگرس در لرستانِ ایران یک میراث زیستی فرهنگی و اکولوژیکی کم‌نظیرند که همگان از جوامع محلی تا دستگاه‌های دولتی و پژوهشگراندر حفظ آنها سهیم هستند. 

تهدید‌های فعلی (خشکسالی، آتش، چرای ناپایدار، بیماری‌ها) پیامد‌های بلندمدتی برای تنوع زیستی و خدمات اکوسیستمی دارند، اما با راهبرد‌های تلفیقیِ علمی، مدیریتی و مشارکتی می‌توان روند تخریب را کند یا معکوس کرد.

 اولویت‌هایی که باید دنبال شوند عبارت‌اند از: مانیتورینگ دقیق، مدیریت آتش، کنترل چرای بی‌قاعده، بازسازی فعال در نواحی بحرانی، و سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد و مشارکت محلی است.