جنگ اسرائیل و آمریکا این پرسش را مطرح کرده که از برنامه هسته‌ای ایران چه باقی مانده و آیا تهران اکنون به سمت ساخت بمب پیش خواهد رفت یا بار دیگر به دیپلماسی روی خواهد آورد.
به گزارش سرویس بین الملل تابناک به نقل از العربی الجدید، حمله آمریکا و اسرائیل به ایران در جریان درگیری اخیر، پرسش‌هایی درباره وضعیت کنونی برنامه هسته‌ای تهران ایجاد کرده است.
از زمانی که آتش‌بس شکننده میان اسرائیل و ایران با میانجی‌گری آمریکا و قطر در ۲۴ ژوئن برای پایان دادن به جنگ ۱۲ روزه به اجرا درآمد، ارزیابی‌های متناقضی درباره میزان خسارات آغاز شده است.
بر اساس یک گزارش محرمانه سازمان اطلاعات دفاعی آمریکا (DIA)، حمله‌ها به هسته اصلی برنامه هسته‌ای ایران آسیب جدی نزده و احتمالاً تنها توسعه احتمالی سلاح هسته‌ای را چند ماه به تأخیر انداخته است.
این ارزیابی در تضاد با ادعا‌های قبلی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا است که گفته بود حمله‌ها تأسیسات هسته‌ای ایران را «نابود» کرده است. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل نیز گفته بود این عملیات تهدید هسته‌ای ایران را از بین برده است.
با این حال، تردید‌ها درباره آنچه از برنامه هسته‌ای ایران باقی مانده، به نقطه تنش در سیاست آمریکا تبدیل شده است. دولت ترامپ و مقامات ارشد، ارزیابی DIA را که آسیب‌ها را کم‌اهمیت جلوه داده بود، رد کردند. ترامپ همچنین سی‌ان‌ان و نیویورک‌تایمز را متهم کرد که این عملیات را تضعیف کرده‌اند.
تریتا پارسی، معاون اجرایی موسسه کوینسی برای حکمرانی مسئولانه، گفت ادعا‌های قوی دولت درباره موفقیت ممکن است نشان‌دهنده تمایل به جلوگیری از درگیری نظامی بیشتر باشد.
او به «العربی الجدید» گفت: «آنها می‌خواهند به دیپلماسی فرصتی دهند و تشخیص داده‌اند که اسرائیل تلاش کرده آنها را درگیر یک جنگ طولانی‌مدت کند، چیزی که ترامپ به آن علاقه‌ای ندارد.»
در تهران، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر انقلاب، گفتند حمله آمریکا و اسرائیل به هیچ دستاوردی نرسیده است. عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران نیز به تلویزیون دولتی گفت که این حملات خسارات قابل توجه و جدی به بار آورده است.
در حالی که واشنگتن و تهران تأیید کرده‌اند که سایت‌های هسته‌ای ایران آسیب دیده‌اند، در میزان این خسارات اختلاف نظر وجود دارد. این ارزیابی کلیدی برای درک جهت‌گیری آینده برنامه هسته‌ای ایران است
در حالی که هر دو طرف واشنگتن و تهران تأیید کرده‌اند که سایت‌های هسته‌ای ایران آسیب دیده‌اند، در میزان این خسارات اختلاف نظر وجود دارد. این ارزیابی کلیدی برای درک جهت‌گیری آینده برنامه هسته‌ای ایران است.
جنگ ۱۲ روزه در ۱۳ ژوئن با حمله اسرائیل به سایت‌های هسته‌ای ایران و (شهادت) فرماندهان و دانشمندان ارشد آغاز شد. ایران با حملات موشکی به اسرائیل پاسخ داد. در ۲۲ ژوئن، آمریکا به این درگیری پیوست و فردو، نطنز و اصفهان را با بمب‌های بونکر‌باستر و موشک‌های کروز مورد حمله قرار داد.
ایران در ۲۳ ژوئن با هدف قرار دادن پایگاه هوایی العدید در قطر پاسخ داد، اما خسارتی گزارش نشد. آتش‌بس میانجی‌گری شده توسط آمریکا و قطر در ۲۴ ژوئن اجرایی شد. تا آن زمان، گزارش‌ها حاکی از کشته شدن بیش از ۹۰۰ نفر در ایران و ۲۸ نفر در اسرائیل بود.
دهه‌ها اختلاف: برنامه هسته‌ای ایران
جنگ اسرائیل و آمریکا نقطه اوجی در اختلاف چند دهه‌ای بر سر برنامه هسته‌ای ایران بود.
از زمانی که آمریکا در سال ۲۰۱۸ از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ خارج شد، ایران متهم شده که برنامه هسته‌ای خود را گسترش داده و محدودیت‌های غنی‌سازی و ذخیره را نقض کرده است. با این حال، تهران هرگونه تلاش برای ساخت سلاح هسته‌ای را رد کرده و اصرار دارد که برنامه آن صلح‌آمیز و غیرنظامی است.
ارزیابی‌های اولیه از حملات آمریکا و اسرائیل عمدتاً بر سایت‌های غنی‌سازی اورانیوم در فردو و نطنز و تأسیسات تبدیل اورانیوم در اصفهان متمرکز بوده است.
به نظر می‌رسد این یافته‌ها بر اساس تصاویر ماهواره‌ای و گزارش‌های اطلاعاتی است که نتیجه گرفته‌اند این تأسیسات آسیب‌های شدیدی از حملات دقیق نظامی دیده‌اند و عملیات غنی‌سازی و پردازش را به شدت مختل کرده‌اند.
با این حال، بدون ارزیابی ایران که هنوز ارائه نشده، میزان دقیق خسارات داخلی نامشخص است.
رافائل گروسی، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، در مصاحبه با سی‌بی‌اس‌نیوز گفت حملات آمریکا و اسرائیل آسیب‌های «شدید»، اما نه کامل به تأسیسات هسته‌ای ایران وارد کرده‌اند و ایران می‌تواند ظرف چند ماه غنی‌سازی اورانیوم را از سر بگیرد.
سرنوشت ذخیره ۴۰۸.۶ کیلوگرمی اورانیوم غنی‌شده ایران تا سطح ۶۰ درصد نیز نامشخص است. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که ایران ممکن است اورانیوم را برای محافظت از حملات جابه‌جا کرده باشد
سرنوشت ذخیره ۴۰۸.۶ کیلوگرمی اورانیوم غنی‌شده ایران تا سطح ۶۰ درصد — که سطح نزدیک به درجه سلاح‌سازی ۹۰ درصد است — نیز نامشخص است. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که ایران ممکن است اورانیوم را برای محافظت از حملات جابه‌جا کرده باشد.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ماه مه گزارش داد که ایران ذخیره اورانیوم خود را افزایش داده است. ایران این ادعا‌ها را رد کرد.
آخرین بررسی اورانیوم غنی‌شده پیش از حمله اسرائیل در اصفهان انجام شد. بلومبرگ گزارش داد که ایران سه هفته پیش از حمله، یادداشتی به آژانس فرستاده و اعلام کرده بود در صورت حمله، اورانیوم را به سایت‌های مستحکم منتقل خواهد کرد، اما محل جدید را افشا نکرده است.
بازسازی یا ادامه برنامه؟
صرف نظر از آسیب‌های شدید به تأسیسات، بعید است ایران برنامه هسته‌ای خود را رها کند.
ایران می‌تواند سانتریفیوژ‌های تخریب شده را نسبتاً سریع بازسازی کند، اما جایگزینی ذخیره اورانیوم از دست رفته زمان بسیار بیشتری می‌برد. علاوه بر این، علیرغم ترور دانشمندان و حملات هوایی به تأسیسات هسته‌ای، به احتمال زیاد ایران همچنان دانش و ظرفیت صنعتی برای ادامه برنامه خود را حفظ کرده است.
محسن میلانی، استاد دانشگاه فلوریدای جنوبی و نویسنده کتاب تازه منتشر شده «ظهور ایران و رقابت با آمریکا در خاورمیانه»، به «العربی الجدید» گفت اگرچه برنامه هسته‌ای ایران بخش مرکزی دکترین دفاعی آن نبوده، اما «به نمادی از مقاومت و غرور جمهوری اسلامی تبدیل شده است.»
یکی از اولین اقدامات ایران پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل و آمریکا، تصویب لایحه‌ای قانونی برای تعلیق (نه پایان) همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود.
در طول جنگ ۱۲ روزه، ایران همچنین تهدید کرد که از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج خواهد شد، اما تاکنون اقدامی انجام نداده است.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مدت‌هاست که در ایران با انتقاد مواجه است. الکس وطنخواه، پژوهشگر ارشد موسسه خاورمیانه، به «العربی الجدید» گفت بسیاری در ایران گروسی را مورد انتقاد قرار داده‌اند و معتقدند گزارش ماه مه آژانس به اسرائیل بهانه‌ای برای حمله داد، زیرا در آن از «تجمع سریع اورانیوم غنی‌شده» ایران به عنوان یک «نگرانی جدی» نام برده شده بود.
پس از آغاز حملات اسرائیل، گروسی تأکید کرد هیچ شواهدی مبنی بر تلاش ایران برای ساخت سلاح هسته‌ای وجود ندارد.
وطنخواه گفت: «حمله‌هایی علیه گروسی صورت گرفته، زیرا او را مسئول ایجاد شرایط برای حمله اسرائیل می‌دانند. بسیاری می‌پرسند چرا او پیش از این تأکید نکرد که هیچ شواهدی از تسلیحات‌سازی وجود ندارد.»
تریتا پارسی: اگر ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران نابود نشده باشد، اسرائیل احتمالاً فشار بر آمریکا برای اقدام نظامی بیشتر را افزایش خواهد داد، اگرچه نه در کوتاه‌مدت. اما حتی اگر نابود شده باشد، اسرائیل احتمالاً تمرکز خود را به حمله به برنامه موشکی ایران یا توانمندی‌های نظامی متعارف گسترده‌تر آن معطوف خواهد کرد
تریتا پارسی گفت اگر ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران نابود نشده باشد، اسرائیل احتمالاً فشار بر آمریکا برای اقدام نظامی بیشتر را افزایش خواهد داد، اگرچه نه در کوتاه‌مدت. اما حتی اگر نابود شده باشد، اسرائیل احتمالاً تمرکز خود را به حمله به برنامه موشکی ایران یا توانمندی‌های نظامی متعارف گسترده‌تر آن معطوف خواهد کرد.
او گفت: «به نظر می‌رسد دولت آمریکا دریافته که فشار اسرائیل برای ادامه اقدام نظامی علیه ایران ممکن است متوقف نشود، و اگر علاقه‌ای به این کار ندارد، ممکن است ترجیح دهد زودتر خطی بکشد و اجازه ندهد چرخه تشدید شود.»
بازدارندگی هسته‌ای یا دیپلماسی؟
حمله آمریکا و اسرائیل هم رهبری و هم افکار عمومی ایران را شوکه کرده و برخی تندرو‌ها را به سوی درخواست برای پیشبرد تسلیحات هسته‌ای سوق داده است.
میلانی توضیح داد که اکنون فشار بیشتری در میان برخی ایرانیان برای حرکت در این جهت وجود دارد، اما «اینکه بخواهید کاری انجام دهید به معنای موفقیت در آن نیست.»
او گفت: «اسرائیل و آمریکا به دقت تحرکات ایران را در ماه‌ها و شاید سال‌های آینده زیر نظر خواهند داشت.»
پارسی نیز گفت تمایل به توسعه یک بازدارنده هسته‌ای به نظر می‌رسد بسیار قوی‌تر از گذشته باشد.
او گفت: «به احتمال زیاد بحث داخلی به نفع کسانی تغییر خواهد کرد که از ساخت سلاح هسته‌ای حمایت می‌کنند، نه استفاده از برنامه به عنوان ابزاری برای چانه‌زنی. با این حال، هنوز راهی برای جلوگیری از این نتیجه وجود دارد، اما به یک توافق جدید نیاز است که احتمالاً تسهیلات تحریمی بسیار بیشتری نسبت به توافق‌های قبلی به ایران ارائه دهد.»
با این حال، بازگشت به مذاکرات هسته‌ای با آمریکا ممکن است برای تهران دشوار باقی بماند، زیرا احتیاط افزایش یافته است، به ویژه اینکه آنها در حال مذاکره با آمریکا از طریق میانجی‌گری عمان بودند که اسرائیل با تأیید واشنگتن حمله خود را آغاز کرد
با این حال، بازگشت به مذاکرات هسته‌ای با آمریکا ممکن است برای تهران دشوار باقی بماند، زیرا احتیاط افزایش یافته است، به ویژه اینکه آنها در حال مذاکره با آمریکا از طریق میانجی‌گری عمان بودند که اسرائیل با تأیید واشنگتن حمله خود را آغاز کرد.
آندریاس کریگ، استاد کینگز کالج لندن، گفت دیپلماسی با ایران همچنان ضروری است، زیرا حملات نظامی مسئله هسته‌ای را حل نکرده است.
او به «العربی الجدید» گفت تلاش‌های قطر و استیو ویتکاف، فرستاده آمریکا در خاورمیانه، زمینه را برای ازسرگیری مذاکرات فراهم می‌کند. ایران ممکن است در صورتی به مذاکرات بازگردد که شرایط پس از جنگ شامل تضمین‌های امنیتی، تسهیلات اقتصادی و نقش گسترده‌تر منطقه‌ای باشد.
هرگونه مذاکره جدید احتمالاً فراتر از توافق‌های قبلی خواهد رفت و حقوق غنی‌سازی ایران را با نظارت غرب متعادل خواهد کرد.
او گفت: «این جنگ چشم انداز روانی دیپلماسی را تغییر داده است: مذاکرات آینده باید سخت‌تر، گسترده‌تر و مبتنی بر درک روشن‌تری باشد که عدم حضور در دیپلماسی اکنون هزینه‌ای دارد که هیچ یک از طرفین توان پرداخت آن را ندارد.»
چالش‌های پیش‌روی مذاکرات
اگر مذاکرات از سر گرفته شود، غنی‌سازی اورانیوم احتمالاً در مرکز اختلاف خواهد بود.
اریک لوب، استاد دانشگاه بین‌المللی فلوریدا، به «العربی الجدید» گفت: «تا زمانی که ترامپ و ویتکوف بر موضع غنی‌سازی صفر درصدی پایبند باشند، این موضوع برای ایران غیرقابل قبول و نقطه اختلاف اصلی در مذاکرات خواهد بود.»
با این حال، تلاش‌ها برای ازسرگیری مذاکرات هنوز تحت تأثیر تنش‌های پس از جنگ بین آمریکا و ایران قرار دارد که در گزارش‌های متناقض و تغییر مواضع نمایان است.
برای مثال، هفته گذشته ترامپ گفت آمریکا آماده است این هفته مذاکرات با ایران را از سر بگیرد، اما عراقچی هرگونه برنامه‌ای برای بازگشت به گفت‌و‌گو‌ها را رد کرد.
در اجلاس ناتو، رئیس‌جمهور آمریکا همچنین به کاهش احتمالی اجرای تحریمها برای حمایت از بهبودی ایران پس از جنگ اشاره کرد، و سی‌ان‌ان گزارش داد که دولت ترامپ ممکن است دسترسی ایران به ۳۰ میلیارد دلار از دارایی‌های مسدود شده را برای حمایت از برنامه هسته‌ای غیرنظامی آزاد کند.
با این حال، ترامپ این گزارش را رد کرد. پس از سخنان آیت الله خامنه‌ای، ترامپ همچنین از رهبر ایران انتقاد کرد و گفت ممکن است برنامه‌های لغو تحریمها را کنار بگذارد. او در کاخ سفید گفت در صورت لزوم حملات هوایی جدیدی را در نظر خواهد گرفت.
عراقچی در پاسخ به ترامپ هشدار داد که «لحن بی احترامی و غیرقابل پذیر» نسبت به آیت الله خامنه‌ای را کنار بگذارد. گزارش‌های دیگر در طول آخر هفته حاکی از آن بود که ویتکاف احتمالاً با ایران در مورد یک توافق احتمالی برای توقف غنی سازی اورانیوم در ازای کاهش تحریمها، مذاکره خواهد کرد.
ابهامات درباره احتمال ازسرگیری مذاکرات، همراه با جنگ کلامی جاری، نشان میدهد که هر دو کشور در حال بازبینی راهبرد‌ها و تعریف مجدد مواضع خود پس از جنگ ۱۲ روزه هستند، پیش از آنکه دیپلماسی سرانجام بتواند تأثیرگذار شود.
English (US) ·