بازخوانی نقش زنان در جنبش مشروطه

اقتصاد ۲۴- ۱۲۰ سال از روز امضای فرمان مشروطیت به دست مظفرالدین‌شاه می‌گذرد؛ جنبشی که نقطه عطفی در ورود مدرنیسم به ایران بود و زنان هم نقش اثرگذاری در آن داشتند. آنان نخستین تلاش‌ها را برای برداشتن موانع حضور زنان در جامعه انجام دادند. زنانی که پرده‌نشین بودند و حتی اجازه تحصیل به آنها داده نمی‌شد. در منابع تاریخی آمده در یکی از مبارزات زمان مشروطه در تبریز، مبارزی مورد هدف واقع شده بود که اجازه درمان نمی‌داد. این گزارش را به ستارخان دادند. ستارخان از مبارز پیگیر شد و می‌گویند در گفت‌وگویی که در خلوت داشتند ستارخان می‌فهمد که این مبارز زن است و در پوشش مردانه تفنگ به دست گرفته و به میدان آمده. گزارش‌های جسته‌وگریخته دیگری هم نشان می‌دهد که زنان در بسیاری پشت‌صحنه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حضور یافتند و با تشکیل انجمن‌ها، حمایت از اعتصاب‌ها و برپایی مدارس دخترانه، پیش‌گام شدند. اگرچه نام برخی از این زنان پیشرو در تاریخ ثبت شده، اما بسیاری دیگر گمنام باقی‌مانده‌اند؛ زنانی که در سایه‌ها با جسارت، پیگیر حقوق و آزادی‌های خود بودند و به گفته «فرزانه ابراهیم‌زاده»، پژوهشگر تاریخ جنبشی که آغاز کردند، تا امروز ادامه دارد.

انقلاب مشروطه را می‌توان سرآغاز جنبش زن ایرانی برای دستیابی به حقوق خویش دانست. آزادی‌های برخاسته از این انقلاب سبب شد تا زنان خواسته‌های خود را در جامعه بیان و در پیوند با این جنبش راهی برای برون‌رفت از مشکلات موجودشان در جامعه پیدا کنند.

حضور آنان در این راه را می‌توان به دو دوره پیش و پس از امضای فرمان مشروطیت در ۱۴ مرداد سال ۱۲۸۵ تقسیم کرد. پیش از آن با شرکت در اعتراضات و هواداری از مشروطه‌خواهان، حضور خود را نشان می‌دادند که یکی از نمونه‌هایش کمک مالی برای تأمین بخشی از هزینه‌های بست‌نشینان بود. با گشایش مجلس ملی هم تمام تلاش خود را کردند تا از دستاورد‌های این جنبش حمایت کنند.

از مهم‌ترین دستاورد‌های زنان در این دوره می‌توان به برپاشدن انجمن‌ها و تشکل‌های سری و نیمه‌سری، مدارس دخترانه و نشریات زنان اشاره کرد. «ژانت آفاری»، پژوهشگر تاریخ، در کتاب «انجمن‌های نیمه سری زنان در نهضت مشروطه» به فعالیت‌های سیاسی و اقتصادی زنان در دوران مشروطه و حمایت سیاسی آنان را از متحصنین شاه عبدالعظیم و تلاششان در پیوستن به اعتصاب‌کنندگان سفارت انگلیس اشاره کرده است. علاوه بر فعالیت‌های سیاسی، زنان در این دوره حمایت‌های قابل‌توجه اقتصادی انجام دادند. از جمله اینکه آنان در تأسیس بانک ملی، پول و جواهرات خود را اهدا کردند یا با تحریم منسوجات خارجی پس از پیروزی نهضت مشروطیت حمایت خود را نشان دادند.

«فرزانه ابراهیم‌زاده»، پژوهشگر تاریخ، در گفت‌و‌گو با «پیام ما» معتقد است جنبش زنان در مشروطه اتفاق مهمی در حوزه جنبش زنان به شمار می‌آید: «حضور زنان در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی را از نیمه دوره ناصرالدین‌شاه پررنگ‌تر می‌بینیم. آنان در این دوره در تجمعات مختلفی شرکت می‌کنند؛ از جمله در تجمعی برای اعتراض به نبود نان یا در جنبش تنباکو که زنان پابه‌پای مردان در تهران و تبریز شرکت کردند. اما می‌توان گفت مهم‌ترین نمود حضور آنان در دوره مشروطه است که نقش آنان در اجتماعات را پررنگ‌تر کرد؛ یعنی آنان هم در تجمعی که در مسجد شاه در آذر ۱۲۸۴ شکل گرفت و اولین جرقه مشروطه در آنجا خورد و هم در تجمعی که در مسجد جامع تهران در تیرماه ۱۲۸۵ انجام شد، دوشادوش مردان حضور داشتند که این، اولین نمود بیرونی حضور زنان است.»

به گفته او، در این دوره زنان انجمن‌های مخفی به وجود آوردند که ما بعد‌ها درباره آنها می‌خوانیم و می‌بینم که در پشت مرد‌ها قرار می‌گیرند. نام برخی از این زنان را می‌دانیم و برخی را نه: «برای مثال زمانی که تجار تهران در سفارت انگلیس هستند، یک روز زنی می‌آید و یک کیسه پول در اختیار آنان می‌گذارد بدون اینکه هیچ نامی از این زن بدانیم.»

بیشتر بخوانید:مشروطه پروژه ناتمامی که زمین خورد

ابراهیم‌زاده می‌گوید، اما امروزه نام‌هایی از بعضی از آنان وجود دارد: «روایتی وجود دارد که مظفرالدین‌شاه را در معرض اخبار نمی‌گذاشتند. در همین سال ۱۲۸۵ روزی او در حال رفتن به منزل امیربهادر بوده و در میان جمعی از مردم، زنی نامه‌ای را به او می‌رساند که این نامه حال شاه را دگرگون می‌کند. این همان نامه‌ای بوده که باعث می‌شود شاه در نهایت فرمان مشروطیت را امضا کند. گفته می‌شود این زن عمه میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل بوده که حکم مادر هم برای او داشته.»

هرچند که باوجود همه اینها و با وقوع جنبش مشروطه، زنان را از حق رأی محروم کردند.

انجمن‌های جریان‌ساز

زنان پس از نهضت مشروطه اقدام به تأسیس انجمن‌ها کردند و از طریق این انجمن‌ها فعالیت‌های خود را ادامه دادند که اسامی برخی از آنها عبارت بودند از «انجمن آزادی زنان»، «اتحادیه غیبی نسوان»، «اتحادیه نسوان»، «انجمن نسوان» و «انجمن خواتین ایران». از جمله اعضای انجمن‌ها هم صدیقه دولت‌آبادی، محترم اسکندری، دره المعالی و ... بودند.

ابراهیم‌زاده درباره انجمن‌های این دوره توضیح می‌دهد که در واقع بازه زمانی مشروطه را از حدود سال ۱۲۸۳ می‌دانیم تا سال ۱۲۸۸ که تهران فتح می‌شود؛ در واقع ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ روزی است که فرمان مشروطیت امضا می‌شود و نقش انجمن‌های زنان را هم به‌طور مداوم تا بعد از این دوره‌ها شاهد هستیم: «از نوشته‌های بسیاری می‌دانیم که این انجمن‌ها، زنان را سامان می‌دادند. شاید معروف‌ترین کسی که به این موضوع اشاره می‌کند «مورگان شوستر» است که در جریان مجلس دوم گفته انجمن‌های مخفی در تهران توسط زنان تشکیل شده. ما می‌دانیم یکی از این انجمن‌ها، «انجمن غیبی نسوان» بوده که در دوره مشروطه شکل گرفته و تا بعد از مشروطه فعالیت می‌کرده.»

این پژوهشگر تاریخ از نامه‌ای می‌گوید که چند ماه بعد از تشکیل مجلس اول، از سوی یکی از این انجمن‌های سری به مجلس می‌رسد که از بی‌عملی نمایندگان کشور گله می‌کنند: «در این نامه گفته شده که اگر شما نمی‌توانید کشور را اداره کنید، فقط ۲۰ روز مجلس را به ما دهید و بگذارید ما اداره کنیم. این نامه نشان می‌دهد که این انجمن‌ها را در دوره مشروطه داشته‌ایم.».

اما بعد‌ها این انجمن‌ها از سری بودن خارج می‌شوند: «بااین‌حال حضور زنان فقط محدود به انجمن‌های زنان نمی‌شد. نشانه‌هایی وجود دارد که در برخی از انجمن‌های مردان هم مثل انجمن میکده، زنان حضور داشته‌اند یا می‌دانیم که در انجمن اخوت که ظهیرالدوله تشکیل داده بود، حداقل همسر و دخترانش حضور داشته‌اند.»

فعالیت این انجمن‌ها هم محدود به شهر تهران نمی‌شد: «نقش این انجمن‌ها را در شهر‌های دیگر هم می‌توان دید، اما نقش آنها در تهران و تبریز بیشتر بود. در تبریز زنان عیار را داشتیم و از دوره جنبش تنباکو حضور داشتند که رئیس این زن‌ها «زینب پاشا» بوده. این زنان بدون هدف جمع نمی‌شدند و همیشه یک رهبر داشتند. در استبداد صغیر هم شاهد این هستیم که تعداد زیادی از زنان لباس رزم مردانه می‌پوشیدند و در اجتماعات شرکت می‌کردند.»

به اعتقاد این تاریخ‌پژوه، مشروطه یک نقطه عطف در تاریخ جنبش زنان است: «اما باوجوداینکه حضور جدی در مبارزات دارند، از حق رأی محروم می‌شوند ولی باز هم دست از تلاش برنمی‌دارند. تحت‌تأثیر همین جنبش زنان و مشروطه شاهد هستیم در دوره مجلس اول، اولین روزنامه زنان با نام «دانش» به وجود می‌آید یا اولین مدارس زنان شکل می‌گیرد.»

بیشتر بخوانید:نقش روسیه در تحولات تاریخ معاصر ایران

در واقع زنان در دو جبهه می‌جنگیدند: «ابتدا در کنار مردان و برای دوره مشروطه و بعد برای توانمندسازی خودشان در جنبش زنان. حتی نامه‌هایی را از دوره مجلس اول داریم که نشان می‌دهند زنان درخواست تشکیل مدرسه برای دختران دارند. اما در این دوره نام این زنان را نمی‌بینیم و فقط امضای انجمن سری زنان را می‌بینیم.»

نقش‌آفرینی زنان ارمنی

در جریان مشروطه زنان دیگر ادیان مانند مسیحی و ارمنی هم انجمن‌های خودشان را داشتند که حضور بیرونی آنان را نشان می‌دهد. آنان با تلاش‌های گسترده خود، توانستند توجه زنان را به مسائل اجتماعی جلب کنند و سطح آگاهی آنها را نسبت به وضعیت خود بالا ببرند. چنان‌که «حوری بربریان»، استاد تاریخ دانشگاه کالیفرنیا، در مقاله‌ای نوشته است فعالیت زنان حزب «داشناک» در میان زنان ایرانی، جزو مؤلفه‌های اساسی تلاش‌های انقلاب مشروطه به شمار می‌رود.

ابراهیم‌زاده درباره نقش زنان ارمنی در این دوره اشاره می‌کند: «برای مثال در تبریز همسر «یپرم خان» گروهی از زنان را رهبری می‌کرده که چه در پشت جبهه و چه در صحنه‌های نبرد دوشادوش مردان بوده‌اند. حتی انجمن زنان زرتشتی که بعد‌ها تشکیل می‌شود، شاخه اصلی‌اش در دوره مشروطه بوده.»

پس از مشروطه

زنان در این دوره‌ها در بزنگاه‌های تاریخی مهمی حضور داشته‌اند. ابراهیم‌زاده در این باره می‌گوید: «حتی در دوره‌ای که محمدعلی شاه مجلس را به توپ بست، این زنان بودند که در نیمه‌شب جنازه‌های مردان را جمع و دفن کردند.»

حضوری که ادامه آن را بعد از مشروطه هم شاهد هستیم: «بعد مشروطه زمانی که روس‌ها اولتیماتوم دادند که اگر مورگان شوستر را اخراج نکنید به ایران حمله می‌کنیم، این زنان بودند که به مجلس رفتند و سلاح بر کمر بستند و از نمایندگان مجلس خواستند که در برابر اجنبی سر خم نکنند. اینها نشانه این است که چقدر جنبش زنان، پویا و محصول جنبش مشروطه بوده است. زنی مثل بی‌بی مریم بختیاری کسی بود که در فتح تهران به برادرش کمک کرد. اما بعد از فتح تهران و مشروطه، زنان به این نتیجه می‌رسند که فعلاً به‌جای اینکه حق رأی بخواهند، خودشان را توانمند کنند. از اینجاست که رفته‌رفته انجمن‌ها و روزنامه‌های زنان مثل شکوفه و دانش شکل می‌گیرد و نام انجمن‌ها را یکی‌یکی می‌شنویم که یکی از آخرین آنها انجمن «نسوان وطن‌خواه» بود.»

ابراهیم‌زاده می‌گوید این جنبش که از دوره مشروطه آغاز شده، تا همین الان ادامه دارد: «این، جنبشِ نام‌ها نیست و مربوط به کار‌هایی است که زنان انجام می‌دهند. از آن دوره است که زنان طبقه متوسط و مرفه شهری حق بیرون آمدن از خانه را پیدا می‌کنند. کمتر از ۱۵ سال بعد از مشروطه، تعداد مدارس از ۲ مدرسه به بالای ۱۰۰ مدرسه در کشور می‌رسد و خانواده‌ها می‌پذیرند که دختران باید درس بخوانند. بعد‌ها حتی می‌بینیم که در دوره پهلوی اول زن‌ها وارد دانشگاه می‌شوند.» به گفته او، اینها همه ثمرات حضور پررنگ زنان در انجمن‌ها بعد از جنبش مشروطه است.

منبع: روزنامه پیام ما