بانک ها چطور وام می‌دهند؟/ نرخ سود چگونه تعیین می‌شود؟

اقتصاد۲۴- محمد آیتی: بانک‌ها نقش مهمی در تأمین مالی و گردش پول در اقتصاد دارند و یکی از اصلی‌ترین ابزار‌های آنها برای این کار، پرداخت وام است. آنها برای اعطای وام، ابتدا میزان وام، مدت بازپرداخت و نرخ سود را مشخص می‌کنند. نرخ سود وام بانکی معمولاً به صورت درصدی از مبلغ وام محاسبه می‌شود و توسط بانک مرکزی و با توجه به شرایط اقتصادی کشور تعیین می‌شود.

انواع وام‌های پرداختی بانک‌ها

بانک‌ها انواع مختلفی از وام‌ها را با توجه به نیاز مشتریان و نوع فعالیت اقتصادی آنان ارائه می‌دهند. در زیر مهم‌ترین انواع وام‌های پرداختی توسط بانک‌ها آورده شده است:

۱. وام خرید مسکن

این وام برای خرید، ساخت یا تعمیر واحد مسکونی به افراد پرداخت می‌شود. معمولاً دارای بازپرداخت بلندمدت و نرخ بهره مشخص است. ممکن است با تسهیلاتی، چون وام مسکن جوانان یا وام مسکن اولی‌ها همراه باشد.

بیشتر بخوانید: بازار سرمایه چه ساختاری دارند؟

۲. وام تعمیرات یا جعاله

این نوع وام برای تعمیر یا بهسازی واحد‌های مسکونی پرداخت می‌شود و در نظام بانکی ایران به‌عنوان «وام جعاله» شناخته می‌شود.

۳. وام خودرو

بانک‌ها این وام را برای خرید خودرو‌های داخلی یا خارجی به مشتریان ارائه می‌دهند. خودرو تا پایان تسویه‌حساب در رهن بانک باقی می‌ماند.

۴. وام ازدواج

وامی با بهره کم و مدت بازپرداخت نسبتاً طولانی که از سوی دولت و بانک مرکزی حمایت می‌شود و هدف آن کمک به جوانان برای شروع زندگی مشترک است.

۵. وام مضاربه

در این نوع وام، بانک، سرمایه را در اختیار متقاضی قرار می‌دهد تا در یک فعالیت اقتصادی سودآور استفاده شود. سود حاصل بین بانک و وام‌گیرنده تقسیم می‌شود.

۶. وام مشارکت مدنی

بانک و مشتری با سرمایه‌گذاری مشترک در یک پروژه (مانند ساخت‌وساز یا تولید) مشارکت می‌کنند و سود به نسبت سرمایه تقسیم می‌شود.

۷. وام سرمایه در گردش

این وام به شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی پرداخت می‌شود تا هزینه‌های جاری مانند خرید مواد اولیه یا پرداخت حقوق را تأمین کنند.

۸. وام قرض‌الحسنه

این وام بدون بهره است و صرفاً کارمزد اندکی دارد. معمولاً به نیازمندان، برای امور خیریه، درمان، ازدواج و تحصیل پرداخت می‌شود.

۹. وام خرید کالا یا وام شخصی

وامی است که برای خرید کالا‌های مصرفی، لوازم منزل یا پوشش هزینه‌های شخصی پرداخت می‌شود و به صورت اقساطی بازپرداخت می‌شود.

۱۰. وام صادراتی یا وارداتی

بانک‌ها به شرکت‌های بازرگانی برای تأمین مالی واردات و صادرات کالا تسهیلاتی در قالب این وام‌ها ارائه می‌دهند.

چگونگی دریافت وام

بانک‌ها وام را از طریق فرآیندی ساختارمند و بر اساس ضوابط مشخص اعطا می‌کنند. در اصل، بانک‌ها منابع مالی خود (که عمدتاً از سپرده‌های مردم تأمین می‌شود) را در قالب تسهیلات به افراد یا کسب‌وکار‌ها می‌دهند و در ازای آن سود دریافت می‌کنند. فرآیند اعطای وام معمولاً شامل مراحل زیر است:

۱. ثبت درخواست وام

متقاضی با مراجعه به بانک، فرم‌های مربوط به درخواست تسهیلات را تکمیل کرده و نوع وام موردنظر، مبلغ، مدت بازپرداخت و هدف دریافت وام را مشخص می‌کند.

۲. ارزیابی صلاحیت و اعتبار

بانک سوابق مالی، درآمد ماهانه، توان بازپرداخت، بدهی‌های قبلی و اعتبارسنجی فرد یا شرکت را بررسی می‌کند. اگر مشتری دارای چک برگشتی، بدهی بانکی یا سوابق منفی باشد، ممکن است وام رد شود یا شرایط سخت‌تری برای دریافت آن تعیین شود.

۳. ارائه مدارک و وثایق

بانک برای اطمینان از بازپرداخت وام، از متقاضی ضمانت‌هایی مانند چک، سفته، ضامن رسمی، سند ملک، یا حتی مسدودی حساب دریافت می‌کند.

۴. بررسی و تأیید نهایی توسط کمیته اعتبارات

پس از بررسی مدارک و توان مالی مشتری، پرونده به کمیته اعتبارات ارجاع داده می‌شود تا در مورد تأیید یا رد آن تصمیم‌گیری نهایی شود.

۵. انعقاد قرارداد و پرداخت وام

در صورت تأیید، قراردادی بین بانک و متقاضی تنظیم می‌شود که در آن مبلغ وام، نرخ سود، تعداد اقساط و شرایط بازپرداخت مشخص شده است. سپس مبلغ وام به حساب متقاضی واریز می‌شود یا در برخی موارد مستقیماً به حساب فروشنده کالا یا خدمات منتقل می‌شود.

۶. دریافت اقساط و نظارت بر بازپرداخت

بانک به‌صورت ماهانه اقساط را دریافت می‌کند و در صورت تاخیر در پرداخت، ممکن است جریمه یا اقدامات حقوقی در نظر بگیرد. در کل، بانک‌ها با استفاده از سیستم‌های نظارتی و اعتباری دقیق تلاش می‌کنند تا منابع مالی را با کمترین ریسک ممکن به متقاضیان واقعی اختصاص دهند و در عین حال از بازگشت سرمایه خود اطمینان حاصل کنند.

سود وام بانکی چیست؟

سود وام بانکی مبلغی است که وام‌گیرنده علاوه بر اصل وام، بابت استفاده از منابع مالی بانک به آن پرداخت می‌کند. این سود در واقع نوعی هزینه است که در ازای دریافت و بهره‌برداری از تسهیلات بانکی طی مدت مشخصی تعیین می‌شود. نرخ سود وام معمولاً به‌صورت درصد سالانه محاسبه می‌شود و میزان آن بسته به نوع وام، مدت بازپرداخت، شرایط اقتصادی کشور و سیاست‌های بانک مرکزی متغیر است. به‌عبارت دیگر، سود وام انگیزه‌ای برای بانک‌ها در جهت تأمین مالی متقاضیان و جبران هزینه‌های عملیاتی و ریسک‌های احتمالی محسوب می‌شود.

نحوه محاسبه سود وام بانکی

سود وام بانکی معمولاً بر اساس نرخ سود سالانه، مبلغ وام و مدت زمان بازپرداخت محاسبه می‌شود. یکی از روش‌های رایج در ایران، روش ساده یا سنتی است که در آن سود کل وام در ابتدای قرارداد محاسبه و به اقساط تقسیم می‌شود. در این روش، فرمول محاسبه به این صورت است: مبلغ سود = مبلغ وام × نرخ سود سالانه × مدت وام (به سال). به‌عنوان مثال، اگر فردی وامی به مبلغ ۱۰۰ میلیون تومان با نرخ سود ۱۸ درصد و بازپرداخت ۳ ساله دریافت کند، سود کل آن برابر با ۵۴ میلیون تومان خواهد بود. در نتیجه، مجموع مبلغی که فرد باید به بانک بازگرداند، ۱۵۴ میلیون تومان است که معمولاً در قالب اقساط مساوی ماهانه پرداخت می‌شود. البته در برخی موارد ممکن است بانک‌ها از روش‌های پلکانی یا روش‌های مبتنی بر مانده وام نیز استفاده کنند که محاسبات پیچیده‌تری دارد.

نرخ موثر چیست؟

نرخ مؤثر یا نرخ بهره مؤثر سالانه (Effective Interest Rate)، نرخی است که میزان واقعی سود یا هزینه‌ی وام را در طول یک سال محاسبه می‌کند، با در نظر گرفتن تعداد دفعاتی که سود در سال ترکیب یا پرداخت می‌شود. برخلاف نرخ اسمی که فقط نرخ بهره سالانه را بدون توجه به زمان‌بندی پرداخت سود نشان می‌دهد، نرخ مؤثر نشان می‌دهد که در پایان یک سال، سرمایه‌گذار یا وام‌گیرنده واقعاً چقدر سود دریافت کرده یا پرداخت کرده است. هر چه تعداد دفعات ترکیب سود در سال بیشتر باشد (مثلاً ماهانه یا فصلی)، نرخ مؤثر بالاتر از نرخ اسمی خواهد بود. این نرخ به‌ویژه برای مقایسه دقیق‌تر انواع وام‌ها، سپرده‌ها یا سرمایه‌گذاری‌ها با ساختار‌های سوددهی متفاوت بسیار کاربردی است.

نرخ اسمی چیست؟

نرخ اسمی یا نرخ بهره اسمی (Nominal Interest Rate)، نرخی است که به صورت سالانه برای یک وام یا سرمایه‌گذاری اعلام می‌شود، اما ترکیب سود (یعنی تعداد دفعات محاسبه و اضافه شدن سود به اصل سرمایه) را در نظر نمی‌گیرد. این نرخ معمولاً توسط بانک‌ها یا مؤسسات مالی برای اعلام هزینه یا بازده یک وام یا سپرده استفاده می‌شود. به عبارت دیگر، نرخ اسمی فقط نمایانگر نرخ پایه‌ای بهره است و نشان نمی‌دهد که در طول سال چند بار سود پرداخت یا محاسبه می‌شود. مثلاً اگر یک بانک اعلام کند که نرخ بهره سالانه ۱۸٪ است، این نرخ اسمی است و ممکن است در عمل بسته به نحوه پرداخت سود (مثلاً ماهانه یا سه‌ماهه)، نرخ واقعی یا نرخ مؤثر بیشتر از این مقدار باشد. نرخ اسمی برای مقایسه اولیه و ساده بین وام‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها مفید است، اما برای تحلیل دقیق‌تر باید نرخ مؤثر را نیز در نظر گرفت.