تأثیر تحریم‌های آمریکا بر سوآپ گازی ترکمنستان-ایران-عراق: فرصت‌ها و چالش‌های ژئوپلیتیکی

باشگاه خبرنگاران جوان؛ احمد قاسم‌زاده* - تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده به‌عنوان ابزاری کلیدی در سیاست خارجی این کشور، تأثیرات عمیقی بر روابط تجاری و اقتصادی کشور‌های هدف و همسایگان آنها گذاشته است. جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین اهداف تحریم‌های ظالمانه ایالات متحده، با محدودیت‌های گسترده‌ای در بخش انرژی و نقل‌وانتقالات مالی مواجه شده که نه‌تنها در حوزه اقتصاد، بلکه روابط انرژی منطقه‌ای، به‌ویژه با کشور‌های همسایه مانند عراق و ترکمنستان را تحت تأثیر قرار داده است.

آسیای مرکزی و نقش ترکمنستان در بازار انرژی

آسیای مرکزی، با منابع عظیم نفت و گاز، پتانسیل تبدیل شدن به هاب ترانزیت انرژی منطقه‌ای را دارد. ترکمنستان، با دارا بودن چهارمین ذخایر گازی جهان، یکی از بازیگران کلیدی این حوزه است. قرارداد سوآپ گازی ترکمنستان-ایران-عراق (امضا در جولای ۲۰۲۴) و پروژه‌های ترانزیتی مانند کریدور شمال-جنوب و خط لوله TAPI، نشان‌دهنده تلاش کشور‌های منطقه برای ایفای نقش در بازار جهانی انرژی است. با این حال، تحریم‌های آمریکا علیه ایران موانع جدی در مسیر تحقق این پتانسیل ایجاد کرده است.

موقعیت جغرافیایی استراتژیک ترکمنستان، بین آسیای مرکزی و خاورمیانه، این کشور را به گزینه‌ای ایده‌آل برای تنوع‌بخشی به مسیر‌های تأمین انرژی تبدیل کرده است. افزایش تحریم‌ها علیه ایران و روسیه، تقاضای جهانی برای گاز را تشدید کرده و ترکمنستان را به‌عنوان جایگزینی برای تأمین گاز منطقه‌ای در کانون توجه قرار داده است. اما موانع زیرساختی، سیاسی و مالی، به‌ویژه تحریم‌های آمریکا، این روند را با چالش‌هایی مواجه کرده است.

تأثیر تحریم‌ها بر صادرات گاز ایران به عراق

ایران سال‌هاست که تأمین‌کننده اصلی گاز عراق برای تولید برق است. با این حال، تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا علیه ایران، به‌ویژه محدودیت‌های مالی و بانکی، صادرات گاز ایران به عراق را به‌شدت مختل کرده است. بر اساس آمار، این تحریم‌ها عرضه گاز ایران به عراق را تا ۵۰ درصد کاهش داده و منجر به کمبود حدود ۵,۰۰۰ مگاوات برق در عراق شده است. عراق برای تأمین پایدار برق به ۴۰,۰۰۰ مگاوات نیاز دارد که ۲۶,۰۰۰ مگاوات آن از گاز وارداتی، عمدتاً از ایران، تأمین می‌شود. فشار فزاینده آمریکا بر عراق برای کاهش وابستگی به انرژی ایران، این کشور را به سمت گزینه‌های جایگزین، مانند همکاری با ترکمنستان، سوق داده است.

قرارداد سوآپ گازی ترکمنستان-ایران-عراق

قرارداد سوآپ گازی امضاشده در جولای ۲۰۲۴ بین ترکمنستان، ایران و عراق، راهکاری خلاقانه برای کاهش اثرات تحریم‌ها و تأمین نیاز‌های انرژی عراق است. بر اساس این قرارداد، ترکمنستان سالانه ۹ میلیارد متر مکعب گاز به عراق از طریق ایران ارسال می‌کند. این گاز از خطوط لوله موجود ایران منتقل شده و ایران تا ۳۰ درصد از آن را به‌عنوان کارمزد سوآپ برای مصرف داخلی در مناطق شمالی خود برمی‌دارد. ۷۰ درصد باقی‌مانده از میادین گازی جنوب ایران به عراق تحویل داده می‌شود.

این مکانیسم مزایای متعددی برای طرفین دارد:

ایران: از این قرارداد برای دور زدن تحریم‌ها، مدیریت ناترازی انرژی و کاهش فشار بر زیرساخت‌های داخلی خود بهره می‌برد. همچنین، این توافق جایگاه ایران را به‌عنوان هاب انرژی منطقه‌ای تقویت می‌کند.
عراق: با تنوع‌بخشی به منابع تأمین گاز، وابستگی خود به ایران را کاهش داده و از زیرساخت‌های موجود برای تأمین پایدار انرژی بهره می‌برد.
ترکمنستان: با درآمد سالانه حدود ۷۳۰ میلیون دلار، وابستگی خود به صادرات گاز به چین (بیش از ۸۰ درصد صادرات گاز این کشور) را کاهش می‌دهد.

چالش‌های زیرساختی و سیاسی

با وجود مزایا، اجرای این قرارداد با موانع جدی مواجه است. انتقال گاز ترکمنستان به عراق از طریق خطوط لوله موجود ایران، به دلیل محدودیت‌های زیرساختی و تحریم‌ها، دشوار است. ساخت خط لوله جدید با طول بیش از ۱,۰۰۰ کیلومتر و عبور از مناطق کوهستانی، نیازمند سرمایه‌گذاری هنگفت و توافق سه‌جانبه‌ای است که با توجه به تحریم‌ها و پیچیدگی‌های سیاسی، دور از دسترس به نظر می‌رسد.

علاوه بر این، تحریم‌های آمریکا با ایجاد محدودیت‌های مالی، پرداخت‌های عراق به ترکمنستان را با تأخیر مواجه کرده و پایداری قرارداد را تهدید می‌کند. وابستگی ترکمنستان به ایران برای انتقال گاز نیز این کشور را در معرض ریسک‌های ناشی از تحریم‌ها یا ناترازی انرژی ایران قرار می‌دهد. اما توافقات اخیر بین ترکمنستان و عراق نشان می‌دهد که هر دو طرف گزینه سواپ گازی را انتخاب کرده‌اند. پیش از این، ایران در زمینه سوآپ گاز با ترکمنستان گام‌هایی برداشته است.

در این راستا، ممکن است در نتیجه حل اختلافات دیرینه گازی بین ایران و ترکمنستان مشابه توافق سوآپ گاز سه‌جانبه که توسط ترکمنستان، ایران و جمهوری آذربایجان امضا شد، یک همکاری سه‌جانبه گازی دیگر بین ترکمنستان، ایران و عراق شکل بگیرد. در واقع، ایران ۱.۶ میلیارد دلار بدهی گازی به ترکمنستان را با استفاده از سپرده‌های خود در بانک‌های عراق بازپرداخت کرد. این امر می‌تواند انتقال گاز ترکمنستان به عراق از طریق ایران را تسهیل کند و درکنار آن می‌تواند به عراق کمک کند تا وابستگی خود را به واردات گاز ایران کاهش دهد و تأمین پایدارتری از گاز برای شبکه برق خود را تضمین کند.

پیامد‌های ژئوپلیتیکی

این قرارداد سوآپ گازی پیامد‌های ژئوپلیتیکی قابل‌توجهی دارد:

دور زدن تحریم‌ها: ایران با استفاده از این قرارداد، نه‌تنها اثرات تحریم‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه نفوذ خود را به‌عنوان هاب انرژی منطقه‌ای تقویت می‌کند. با این حال، این موضوع می‌تواند تنش با آمریکا را افزایش دهد.
تقویت همکاری‌های منطقه‌ای: این توافق همکاری ایران، عراق و ترکمنستان را تقویت کرده و ترکمنستان را که معمولاً کشوری منزوی است، به همکاری نزدیک‌تر با ایران سوق می‌دهد.
ریسک برای عراق: وابستگی عراق به ایران و ترکمنستان، این کشور را در برابر فشار‌های آمریکا آسیب‌پذیر می‌کند و بحران‌های انرژی می‌تواند به مشکلات اقتصادی و اجتماعی در این کشور منجر شود.

نتیجه‌گیری

قرارداد سوآپ گازی ترکمنستان-ایران-عراق نمونه‌ای از دیپلماسی هوشمندانه ایران در استفاده از انرژی به‌عنوان ابزاری برای حفظ نفوذ منطقه‌ای است. این توافق نه‌تنها به ایران امکان می‌دهد اثرات تحریم‌های آمریکا را کاهش دهد، بلکه جایگاه جمهوری اسلامی ایران را به‌عنوان هاب انرژی منطقه‌ای تقویت کرده و وابستگی عراق به خود را به‌عنوان اهرمی ژئوپلیتیکی حفظ می‌کند. برای ترکمنستان نیز این قرارداد فرصتی برای کاهش وابستگی به چین و کسب درآمد ارزی است، هرچند که این توافق ریسک‌هایی را نیز برای عشق آباد خواهد داشت.

ایران با این قرارداد، نه‌تنها به مدیریت ناترازی انرژی خود می‌پردازد، بلکه با کشاندن ترکمنستان به همکاری‌های منطقه‌ای، نفوذ خود را در آسیای مرکزی گسترش می‌دهد. این بازی ژئوپلیتیکی زیرکانه نشان می‌دهد که ایران، حتی در شرایط تحریم، قادر است با ابتکارات خلاقانه، جایگاه خود را به‌عنوان بازیگری کلیدی در منطقه حفظ کند.

*کارشناس و پژوهشگر موسسه طراز