تحلیل رسانه اسپانیایی از بحران آب در ایران: آب رو به اتمام است/ ۸۰ درصد مخازن آب خالی است

اقتصاد ۲۴- در حالی که تهران با قطعی آب تا ۴۸ ساعت و ایران با دمای بیش از ۵۰ درجه سانتیگراد در جنوب کشور مواجه است، کشور با ۸۰ درصد مخازن آب عملا خالی وارد پنجمین سال متوالی خشکسالی خود می‌شود. مقام‌های دولتی ایران هشدار می‌دهند که پایتخت ممکن است ظرف چند هفته با کمبود آب مواجه شود. بهره‌برداری بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی، مدیریت ضعیف آب و زیرساخت‌های فروپاشیده، بحران آب و هوایی را به یک تهدید ساختاری با اثرات اجتماعی، اقتصادی و ژئوپولیتیکی تبدیل کرده که در حال حاضر می‌تواند به مهاجرت داخلی، اعتراضات شهری، تنش‌های منطقه‌ای و از دست دادن نفوذ بین‌المللی منجر شود.

سقوط آب در تهران و بحران ملی آب و هوا

ایران در بحبوحه یکی از شدیدترین تابستان‌های ثبت شده در کشور، پنجمین سال متوالی خشکسالی شدید خود را تجربه می‌کند. سازمان هواشناسی از کاهش ۴۰ درصدی بارندگی در چهار ماه گذشته در مقایسه با میانگین بارندگی بلندمدت خبر داد. برخی از مناطق جنوبی ایران شاخص گرمای ۶۵ درجه سانتیگراد را ثبت کردند که یکی از بالاترین مقادیر ثبت شده در تاریخ ایران است. در تهران، دما در ماه جولای به ۴۱ درجه سانتیگراد رسید و پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که این دما کماکان افزایش خواهد یافت.

پیامد‌های این وضعیت آب و هوایی در سیستم ذخیره و توزیع آب بازتاب خواهد یافت. طبق اعلام وزارت نیرو دست کم ۱۹ سد از بزرگترین سد‌های کشور کم‌تر از ۲۰ درصد پر هستند و ۸۰ درصد مخازن تقریبا کاملا خالی می‌باشند. شرکت مدیریت آب تهران تایید کرده که ذخایر سد‌هایی که آب پایتخت را تأمین می‌کنند به پایین‌ترین سطح خود در یک قرن اخیر رسیده است.

این شهر با بیش از ۱۵ میلیون نفر جمعیت در کلان‌شهر خود با قطعی آب بین ۱۲ تا ۴۸ ساعت مواجه است. فشار آب به قدری کم است که آب به طبقات بالای ساختمان‌ها نمی‌رسد. مردم مجبور شده‌اند به ذخیره‌سازی در مخازن، بطری‌ها و دبه‌ها روی آورند و در بسیاری از موارد به کامیون‌های دارای تانکر آب وابسته هستند. برخی از این کامیون‌ها آب غیر آشامیدنی را از دریا یا منابع آلوده توزیع کرده‌اند.

دولت در تلاش برای مهار مصرف انرژی که تحت تاثیر کاهش تولید برق آبی نیز قرار گرفته، تعطیلات اضافی اعلام کرده و ادارات دولتی، کارخانه‌ها و مدارس را به طور موقت تعطیل کرده است. با این وجود، این اقدامات به دلیل نمادین بودن مورد انتقاد قرار گرفته‌اند. کارشناسان و شهروندان آن اقدامات را راهی برای اجتناب از پرداختن به علل ساختاری کمبود می‌دانند.

عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو اخیرا گفته بود که کشور وارد مرحله‌ای از "تنش شدید آبی" شده و به طور علنی به خاطر قطعی‌های گسترده آب عذرخواهی کرد. او گفته بود: "چندین سد کاملا خشک شده‌اند". او هشدار داد که حتی اگر باران ببارد، منابع آب به حالت عادی حداقل تا دو ماه دیگر باز نخواهند گشت.

از سوی دیگر، "مسعود پزشکیان" رئیس جمهور ایران گفته است که اگر اقدامات فوری انجام نشود تهران ممکن است در هفته‌های آینده با کمبود آب مواجه شود. هم چنین، او خاطرنشان ساخته که در صورت تخلیه کامل مخازن نمی‌توان جابجایی اجباری بخشی از جمعیت پایتخت را به عنوان یک اقدام اضطراری رد کرد.

بیشتر بخوانید:  چرا هشدار‌ها درباره بحران آب و برق به گوش وزیر نیرو نرسید؟/ علی آبادی مسئول بحران نیست، اما می‌دانست وزیر «چه وضعیتی» می‌شود

دهه‌ها اشتباهات انباشته شده

علیرغم چالش‌های اقلیمی بسیاری از کارشناسان بر سر این موضوع اجماع نظر دارند که ریشه بحران کنونی نه تنها زیست‌محیطی، بلکه ساختاری نیز هست. بهره برداری بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی، سیاست آبی متمرکز بر پروژه‌های عظیم ناکارآمد و استفاده غیرمنطقی از آب در بخش کشاورزی، فشار ناپایداری بر منابع موجود وارد ساخته است. تقریبا ۹۰ درصد از آب شیرین کشور برای کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد و بخش زیادی از آن از طریق روش‌های ناکارآمد آبیاری که با اقلیم فعلی سازگار نیستند هدر می‌رود.

استخراج غیرقانونی آب‌های زیرزمینی به سطح نگران‌کننده‌ای رسیده است. در تهران سطح آب زیرزمینی با نرخ ۳۱ سانتی‌متر در سال در حال کاهش است و باعث فرونشست زمین در چندین منطقه شهری شده است. این بهره‌برداری بیش از حد همراه با فقدان برنامه‌ریزی شهری و روستایی صد‌ها چاه را تخلیه کرده و به کل اکوسیستم‌ها آسیب رسانده است.

سال‌هاست که دولت پروژه‌های عظیم انتقال آب بین منطقه‌ای مانند انتقال آب از دریای خزر یا سد‌ها در استان‌های شمالی به تهران را انتخاب کرده است. این پروژه‌ها به طور گسترده توسط طرفداران و کارشناسان محیط زیست مورد سوال قرار گرفته است. آنان ادعا می‌کنند که این پروژه نه تنها در حل مشکل شکست خورده‌اند بلکه مشکلات را به مناطق دیگر نیز منتقل کرده‌اند.

به گفته "بنفشه زهرایی" متخصص منابع آب، این سیاستگذاری‌ها باعث بروز "فجایع زیست‌محیطی در مازندران" شده و منجر به "رانش زمین و خشک شدن کل شهر‌های شمالی کشور" شده‌اند. "زهرایی" هشدار داد که تهران با صادر کردن تشنگی خود به بقیه نقاط کشور به طور موقت خود را نجات می‌دهد.

فساد نهادی نیز در تشدید بحران نقش دارد. تحلیلگران انتقاد کرده‌اند که تصمیمات کلیدی درباره زیرساخت‌ها و توزیع آب، بر اساس معیار‌های سیاسی یا منافع اقتصادی کوتاه‌مدت و به سود گروه‌های قدرتمند اتخاذ شده است، نه بر مبنای مطالعات فنی یا ملاحظات پایداری زیست‌محیطی.

تأثیر اجتماعی؛ مهاجرت، بیکاری و اعتراضات

کمبود آب پیامد‌های اجتماعی مخربی به همراه داشته است. در استان‌هایی مانند خوزستان، سیستان و بلوچستان و فارس، هزاران کشاورز مجبور به ترک زمین‌های خود شده‌اند، زیرا نمی‌توانند زمین‌ها را آبیاری کنند و این موضوع منجر به مهاجرت گسترده به مراکز شهری شده است. طبق برآورد‌های رسمی بیش از ۷۰ درصد از روستا‌های ایران به دلیل کمبود آب در معرض خطر تخلیه جمعیت هستند. در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ میلادی ۶۴ درصد از مهاجرت‌های داخلی در کشور به طور مستقیم به کمبود آب نسبت داده شده است.

این پیامد‌ها در حال حاضر در شهر‌ها احساس می‌شوند: افزایش بیکاری، فشار بر خدمات عمومی، گسترش محلات فقیرنشین و تنش‌های اجتماعی. شهروندان سبزواری در ماه جولای اعتراضات شبانه‌ای را در مقابل ساختمان‌های دولتی برگزار کردند و فریاد می‌زدند: "آب، برق، زندگی حق اساسی ماست". این اعتراضات در شهر‌های شمال، مرکز و جنوب غربی ایران نیز تکرار شده‌اند. 

در عین حال، وخامت کیفیت زندگی گسترده است. با قطعی برق که به کمبود آب دامن می‌زند، بسیاری از خانواده‌ها قادر به استفاده از پنکه یا تهویه مطبوع نیستند در حالی که مواد غذایی به سرعت فاسد می‌شوند و بیماری‌های گوارشی به دلیل کیفیت پایین آب مصرفی در حال افزایش است. فشار بر بیمارستان‌ها نیز افزایش یافته است، زیرا بسیاری از مراکز درمانی آب کافی برای تامین شرایط بهداشتی اولیه ندارند.

زیرساخت‌های فروپاشیده و سیاستگذاری‌های ناکافی

وضعیت فعلی زیرساخت‌های آب و برق ایران متزلزل است. بیش از ۴۰ درصد از آب تصفیه‌شده از طریق نشت در لوله‌های معیوب هدر می‌رود. با وجود این، سرمایه‌گذاری در نوسازی بسیار کم بوده است. واکنش دولت عمدتا شامل درخواست‌هایی برای صرفه‌جویی، تعطیلات رسمی برای کاهش مصرف و صدور بیانیه‌های عمومی بدون هیچ برنامه ساختاری پشت سر آن بوده است.

"محسن اردکانی" مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب تهران اعلام کرده که ۷۰ درصد از ساکنان پایتخت بیش از حد توصیه‌شده ۱۳۰ لیتر در روز مصرف می‌کنند که نشان‌دهنده مشکل آگاهی و نابرابری در دسترسی است. طبقه مرفه جامعه می‌توانند آب معدنی یا آب را از تانکر‌ها خریداری کنند، در حالی که فقیرترین بخش‌ها با کمبود منابع مواجه هستند.

"حمیدرضا خدابخشی" رئیس اتحادیه مهندسان هیدرولیک خوزستان به شدت از سیاست‌های دولت انتقاد کرده و گفته است: "درخواست‌های مکرر برای صرفه‌جویی بدون انجام اقدام واقعی از سوی مقام‌ها راهی برای سرزنش ناعادلانه شهروندان است". این سیستم نه تنها در مدیریت آب، بلکه در کل مدیریت انرژی کشور نیاز به یک بازنگری کلی دارد.

نقشه‌های خطوط انتقال آب که اخیرا از صداوسیما پخش شد جنجال جدیدی را برانگیخت. فعالان آن اقدام را مصداق نقض "امنیت ملی" توصیف کردند، به ویژه در زمان تنش‌های منطقه‌ای ایران با اسرائیل و ایالات متحده. بنابراین، ناآرامی‌های عمومی با کاهش اعتماد به نهاد‌ها در هم تنیده شده است.

بیشتر بخوانید: بحران آبی و فروپاشی سرزمینی، از نتایج آب مجانی برای کشاورزان است/ خودکفایی به روش ایران و آخرالزمانی شدن منابع آبی کشور

تنش با کشور‌های همسایه و از دست دادن نفوذ منطقه‌ای

بحران آب در ایران تاثیراتی فراتر از مرز‌های خود دارد. نخست آن که تنش‌ها با افغانستان بر سر استفاده مشترک از رودخانه هیرمند را تشدید کرده است. سد‌های ساخته شده توسط طالبان جریان آب ورودی به استان سیستان و بلوچستان ایران یکی از مناطقی که بیش‌ترین آسیب را از خشکسالی دیده، به طور قابل توجهی کاهش داده است. تهران بار‌ها کابل را به نقض توافق‌نامه‌های دوجانبه در مورد تقسیم آب متهم کرده است. این اختلاف در سال ۲۰۲۳ میلادی حتی منجر به درگیری‌های مسلحانه در مرز شد، رویدادی که اکنون با توجه به کمبود شدید آب در سال جاری اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

دوم آن که اختلافاتی داخلی وجود دارد که پیامد‌های منطقه‌ای دارد. دولت مرکزی تامین آب تهران را از طریق انتقال آب از استان‌های شمالی در اولویت قرار داده و این امر باعث ایجاد تنش در مناطق حاشیه‌ای شده است. افزایش نارضایتی در این مناطق می‌تواند مناطق هم‌مرز با عراق، ترکیه و پاکستان را بی‌ثبات کند، به‌ویژه اگر مهاجرت داخلی یا فرامرزی تشدید شود.

نکته سوم آن که کاهش دسترسی به آب باعث کاهش تولید برق آبی و در نتیجه خاموشی‌های گسترده شده است. این امر بر تولید صنعتی تاثیر می‌گذارد و حمایت لجستیکی ایران از متحدانی مانند سوریه و لبنان را محدود می‌کند، به ویژه در شرایطی که ایران در حال بهبودی از درگیری نظامی اخیر با اسرائیل و ایالات متحده است. ضعف انرژی داخلی، فضای مانور تهران را در اتحاد‌های منطقه‌ای‌اش کاهش می‌دهد.

چهارم و در نهایت آن که وخامت وضعیت محیط زیست و کمبود خدمات اساسی بر وجهه بین‌المللی ایران تاثیر می‌گذارد، کشوری که کماکان به تخصیص منابع به برنامه‌های نظامی و هسته‌ای ادامه می‌دهد در حالی که همزمان با مشکلات مرتبط با تامین آب آشامیدنی برای بخشی از جمعیت خود مواجه است. این امر روایت خودکفایی ایران را تضعیف خواهد کرد و می‌تواند پرسش‌هایی را در مورد توان و ظرفیت مدیریتی آن کشور در مقابل دیدگان جامعه بین المللی مطرح سازد.

مردم چگونه با قطعی آب کنار می‌آیند؟

فاطمه یک شهروند ایرانی است. او اولین قطعی آب بدون اطلاع قبلی را زمانی که در آپارتمان گرمش با دمایی تا ۴۰ درجه سانتی گراد بوده تجربه کرد. او به خبرنگار "الجزیره" می‌گوید: "اولین کاری که کردم این بود که کاملا از حرکت ایستادم تا دمای بدنم بالا نرود".
با تنها دو بطری آب آشامیدنی و یک قالب یخ او با دقت لوازم خود را جیره‌بندی کرد. او از یخ برای خنک کردن پاهایش استفاده می‌کرد. او می‌گوید دوش گرفتن و استفاده از حمام به چالش تبدیل شده بود و توضیح می‌دهد که چگونه آب معدنی گران‌قیمت را به صورت آنلاین سفارش داده و از دو بطری فقط برای دوش گرفتن استفاده کرده است.

اکنون پس از ماه‌ها قطعی برق غیرقابل پیش‌بینی، "فاطمه" یک روال برای بقا دارد: ذخیره آب در چندین ظرف، ریختن آن در کولر خود هنگام بروز قطعی و پرتاب بلوک‌های یخ به داخل دریچه‌ها در هنگام گرمای شدید. وقتی آب و برق هر دو قطع می‌شوند، او می‌گوید احساس تب می‌کند و حوله‌ها را در آب ذخیره شده خود خیس می‌کند تا از آن برای تسکین بدنش استفاده کند. بالکن هیچ راه فراری ندارد. هوای بیرون حتی در شب نیز گرم‌تر از هوای داخل خانه است.

"محمد ارشدی" عضو شورای راهبردی اندیشکده تدبیر آب ایران با این نظر موافق است و می‌گوید بحران آب ایران نیازمند تغییرات اساسی در الگو‌های مصرف است. علیرغم آن که کمبود طبیعی آب با تغییرات اقلیمی تشدید شده، او می‌گوید دلیل اصلی مشکل فعلی نحوه استفاده از آب در ایران است. او اشاره می‌کند که گسترش کشاورزی آب‌بر، صنایع بزرگ و گسترش شهر‌ها به رشد افسارگسیخته تقاضای آب دامن زده است.

عدم قطعیت برای شهروندان ایرانی

"سارا" یک شهروند دیگر ایرانی در آپارتمانش هر روز صبح به چک کردن گوشی تلفن همراهش ادامه می‌دهد و برنامه‌اش را مانند میلیون‌ها ایرانی که یاد گرفته‌اند با این واقعیت جدید کنار بیایند تنظیم می‌کند.

برای "فاطمه" سازگاری روانی به اندازه سازگاری‌های عملی چالش‌برانگیز است. هر روز صبح عدم قطعیت جدیدی در مورد این که آیا آب از شیر‌های آبش جاری خواهد شد یا برق لپ‌تاپش را روشن خواهد کرد به همراه دارد.

در کشوری که شهروندان زمانی زیرساخت‌ها را بدیهی قلمداد می‌کردند نسلی در حال یادگیری زندگی با کمبود است.
در حالی که ایران به زمستانی دیگر با کمبود‌های حل نشده آب و انرژی نزدیک می‌شود، تجربیات "سارا" و "فاطمه" و میلیون نفر دیگر همانند آنان نشان می‌دهد که بحران زیرساخت‌های کشور از یک ناراحتی موقت فراتر رفته و به یک ویژگی تعیین‌کننده در زندگی مدرن ایرانی تبدیل شده است.

منبع: سایت اسپانیایی آتالایار، الجزیره