زنگه‌زور، روی نقطه جوش منطقه‌ای/ اضافه شدن آمریکا، معادلات چندمجهولی قفقاز را پیچیده‌تر می‌کند

اقتصاد۲۴- میرا قربانی‌فر - روز‌هایی که ایران در التهاب جنگ و آتش بس می‌سوخت و اکنون نیز تب مذاکره و آن چه می‌تواند پیش رو باشد، تهران را فراگرفته، اما گویا منطقه قفقاز نیز چندان آرام نبود. التهاب البته حالا دیگر سال هاست که با قفقاز عجین شده، اما به نظر می‌رسد فصل جدیدی در این منطقه پرآشوب در حال نوشته شدن است.

چنان که وقتی منطقه قفقاز جنوبی همچنان صحنه تنش‌ها و بازی‌های ژئوپلیتیکی پیچیده است، طرح جدیدی که آمریکا برای کنترل کریدور ۳۲ کیلومتری «زنگه‌زور» ارائه کرده، می‌تواند فصل تازه‌ای در منازعات منطقه‌ای باز کند. این طرح که به‌ظاهر می‌کوشد به حل مناقشه دیرینه میان باکو و ارمنستان کمک کند، از سوی ایروان به شدت رد شده و مورد مخالفت صریح تهران نیز قرار گرفته و به‌زعم بسیاری حتی تلاشی برای دور زدن حاکمیت ملی کشور‌های دخیل در منطقه و از جمله دستکاری در مرز ایران و ارمنستان است.

«تام باراک»، نماینده ویژه آمریکا در امور سوریه و سفیر واشنگتن در ترکیه، روز جمعه در نشست خبری گفته بود که یک شرکت خصوصی آمریکایی می‌تواند کنترل کریدور «زنگه‌زور» را به‌مدت ۱۰۰ سال بر عهده بگیرد تا مذاکرات صلح میان باکو و ایروان پیشرفت داشته باشد.

«میدل ایست‌آی» نیز پس از آن گزارش کرده که آمریکا پیشنهاد داد که کنترل دالان مورد اختلاف میان ارمنستان و باکو را در دست بگیرد تا به پیشرفت مذاکرات دیپلماتیک متوقف‌شده میان ۲ کشور کمک کند. ارمنستان در مقابل، اما هرگونه گفت‌و‌گو درباره «واگذاری کنترل بر قلمرو خود» به کشور ثالث را رد کرده است. برخی رسانه‌های ارمنی نیز نوشتند که نازلی باغداساریان، سخنگوی نخست‌وزیر ارمنستان، در این خصوص تاکید کرده که موضع ایروان در این زمینه تغییر نکرده است.

باغداساریان گفت «ما بار‌ها اعلام کرده‌ایم که ارمنستان موضوع رفع انسداد زیرساخت‌های منطقه‌ای را فقط در چارچوب حاکمیت، تمامیت ارضی و صلاحیت قضایی جمهوری ارمنستان بررسی می‌کند. ما نمی‌توانیم هیچ منطق دیگری را بپذیریم. گزینه‌ای که توسط سفیر آمریکا مطرح شده، غیرممکن است.»
این، اما تنها واکنش به این پیشنهاد آمریکایی نبود و روز گذشته نیز دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان در رایزنی تلفنی با علی اکبر احمدیان، نماینده مقام معظم رهبری و دبیر شورای عالی امنیت ملی تأکید کرد که در مواضع ارمنستان در خصوص راه گذر‌های منطقه‌ای تغییری ایجاد نشده است.

گریگوریان در این تماس گزارشی از آخرین وضعیت مذاکرات با طرف آذری ارائه کرد و تأکید کرد که در مواضع ارمنستان در خصوص راه گذر‌های منطقه‌ای تغییری ایجاد نشده است. احمدیان نیز تأکید کرد سیاست جمهوری اسلامی ایران کماکان عدم تغییر در ژئوپلیتیک منطقه است و این را به سود همه طرف‌های منطقه‌ای می‌داند.

طرح کنترل صدساله دالان زنگه‌زور توسط آمریکا، به‌رغم ظاهر سازش‌جویانه، در واقع تلاشی برای تحمیل نفوذ جدید و تغییر معادلات ژئوپلیتیکی در قفقاز است که می‌تواند ثبات منطقه و امنیت ملی ایران را به مخاطره بیندازد و مخالفت قاطع ارمنستان و ایران با این طرح، نمایانگر تلاش برای حفظ حاکمیت ملی است

این تاکید احمدیان البته بی جا نیست اگر بیاد بیاوریم که رهبر جمهوری اسلامی نیز بار‌ها تاکید کرده که ابدا ایران موافق تغییر در مرز‌های دو کشور نخواهد بود.

مقام رهبری این موضع را تقریبا در همه دیدار‌های خود با مقامات سه کشور ارمنستان، باکو و روسیه بیان کرده و حتی روز ۹ مرداد سال ۱۴۰۳ رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با پاشینیان، رئیس جمهور ارمنستان که در مراسم تحلیف مسعود پزشکیان و همچنین مراسم تشییع شهید رئیسی حاضر شده بود، نیز با تاکید بر حفظ تمامیت ارضی ارمنستان گفتند «جمهوری اسلامی ایران مسیر زنگزور را به ضرر ارمنستان می‌داند و همچنان بر این موضع خود ایستادگی دارد.»

اما چرا این دالان جنجالی این همه مهم است و محل اختلاف میان سه کشور شده است؟ کریدور زنگزور یک شاهراه ارتباطی در منطقه‌ای بین ارمنستان و نخجوان است و نخجوان نیز یک منطقه خودمختار متعلق به دولت باکو است که به صورت زمینی با خاک اصلی ارتباطی ندارد و توسط ارمنستان از آن جدا شده است.

این کریدور از بخش جنوبی ارمنستان، یعنی استان سیونیک (که گاهی زنگزور نامیده می‌شود)، عبور می‌کند. در این میان باید توجه کرد نظم فعلی مرز‌های شمالی ایران از بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی پابرجا مانده و تلاش ترکیه و باکو و احتمالا حالا حضور بازیگر تازه یعنی آمریکا برای برهم زدن این نظم، اقدامی بی سابقه‌ای در قفقاز تلقی می‌شود.

این گذرگاه از نگاه باکو به منزله یک کریدور ترانزیتی مهم است که نقش کلیدی در اتصال جغرافیایی و اقتصادی‌اش بازی می‌کند.

ارمنستان این اصطلاح را به‌دلیل بار تجزیه‌طلبانه آن به رسمیت نمی‌شناسد و با انتقال کنترل این منطقه مخالفت جدی دارد، چرا که آن را بخشی جدایی‌ناپذیر از خاک خود می‌داند. همین کریدور نیز موجب شده که اکنون مذاکرات صلح میان دو کشور، با وجود توافقات مقدماتی، همچنان با چالش‌های جدی روبه رو شود.

اما اکنون در شرایطی که روسیه به عنوان بازیگر اصلی منطقه در سال‌های گذشته نقش میانجی و کنترل‌کننده را ایفا می‌کرد، ضعف نسبی این کشور در اثر تحولات بین‌المللی، به ویژه جنگ اوکراین، گویا فرصتی برای آمریکا فراهم آورده تا نفوذ خود را در این بخش از جهان افزایش دهد. 

پیشنهاد آمریکا برای واگذاری کنترل کریدور زنگه‌زور به یک شرکت خصوصی، در واقع تلاشی برای ایجاد نفوذ مستقیم در مسیر‌های استراتژیک منطقه است که می‌تواند منافع بلندمدت واشنگتن را تضمین کند. این حرکت در شرایطی مطرح شده که ایران و ارمنستان به صراحت مخالفت خود را با هرگونه تغییر مرز‌ها و حاکمیت منطقه‌ای اعلام کرده‌اند.

رویکرد همگرایی و حفظ اتحاد منطقه‌ای با کشور‌های همسو، از جمله روسیه و ارمنستان، از کلید‌های موفقیت تهران در مورد زنگه‌زور و عدم پذیرش هرگونه تغییر ژئوپلیتیک در مرز‌ها است. همچنین، واکنش سختگیرانه و هوشیارانه ایران در برابر هر گونه اقدام تغییر مرزها، پیام روشنی به واشنگتن و باکو خواهد بود که تهران حاضر به پذیرش این نوع طرح‌ها نیست
چنان چه تهران به طور ویژه نگرانی جدی از تضعیف موقعیت خود در مرز شمال غربی کشور دارد و این طرح را خطری برای ثبات منطقه و حاکمیت ملی می‌داند.

تاکید رهبر جمهوری اسلامی ایران بر این مهم که هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز بدون موافقت ایران قابل قبول نیست و حفظ تمامیت ارضی کشور‌های همسایه برای تهران یک اصل غیرقابل معامله است نیز به نوعی بر همین نگرانی جدی تکیه دارد و مخالفت صریح با طرح کنترل کریدور زنگه‌زور نشان‌دهنده نگرانی عمیق تهران نسبت به احتمال تغییر معادلات مرزی و ایجاد فشار‌های جدید امنیتی و سیاسی است.

اکنون نیز در وضعیتی که ایران همزمان درگیر مدیریت بحران‌های داخلی، از جمله جنگ ۱۲ روزه اخیر و پیامد‌های آتش‌بس در منطقه و مساله فعال شدن مکانیسم ماشه توسط اروپایی هاست، این موضوع می‌تواند چالشی جدی برای دستگاه دیپلماسی و امنیت ملی کشور باشد.

این دستکاری در شرایطی اکنون ممکن است در مرز‌های جنوبی ایران رخ بدهد که، آمریکا در اقدامی بی سابقه به طور مستقیم به ایران حمله نظامی کرده است. این حمله هر چند محدود تجاوز به خاک ایران بوده و در چنین موقعیتی حضور یک شرکت آمریکایی احتمالا از مجموعه دولت آمریکا در مرز‌های شمالی ایران بدون تردید ابدا خوش آیند تهران نیست.
تجربه‌های دیگر در چنین مواردی نشان داده که بهانه حضور آمریکایی‌ها برای کنترل این گذرگاه، احتمالا منجر به ایجاد پایگاه نظامی آنها در این منطقه خواهد شد؛ مساله‌ای که تهران به شدت با آن مخالف است و احتمالا در این مورد خاص کرملین هم با آن موافقتی ندارد.

چنان که بانک جهانی نیز برآورد کرده که این گذرگاه می‌تواند تا سال ۲۰۲۷ سالانه بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد دلار ارزش تجاری تولید کند. از سوی دیگر از منظر انرژی، اهمیت پروژه دوچندان است.
دالان گازی جنوب باکو در سال ۲۰۲۳ حدود ۱۲ میلیارد مترمکعب گاز به اروپا منتقل کرده و بر اساس تفاهم‌نامه سال ۲۰۲۲ با اتحادیه اروپا، هدف رسیدن به ۲۰ میلیارد مترمکعب تا سال ۲۰۲۷ است. همچنین، قزاقستان قصد دارد حجم بیشتری از نفت خود را از این مسیر ترانزیت کند؛ رقمی که بین ژانویه تا اکتبر ۲۰۲۴ به ۱.۲ میلیون تن رسیده است.

آمریکا با این طرح هم برنده بازی اقتصادی در منطقه می‌شود و هم با فشار به روسیه از قدرت چانه زنی سیاسی او بر سر گاز با اروپا می‌کاهد. در حقیقت توامان مرز‌های ایران و ارمنستان را دستخوش تغییر می‌کند و به روسیه از این طریق نیز فشار می‌آورد.

موفقیت این پروژه اساسا تمام موازنه قدرت‌ها در منطقه را دگرگون می‌کند. چنان که ایران ممکن است ۲۰ تا ۳۰ درصد از سهم خود در ترانزیت منطقه‌ای را از دست دهد و شبکه تجاری حیاتی‌اش (یک مورد فقط عبور ۴۳ هزار کامیون ترکیه‌ای به آسیای مرکزی) دچار اختلال شود.
روسیه نیز با خطر از دست دادن ۱۰ تا ۲۰ میلیارد دلار درآمد طی یک دهه و کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصدی نفوذش در بازار انرژی اروپا مواجه است.

چین اگرچه ممکن است از کاهش زمان و هزینه در طرح کمربند و جاده بین ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار سود ببرد، اما همزمان این مزایا با کاهش کنترل بر مسیر‌های تجاری اش همراه خواهد بود و کنترل را به دست آمریکایی‌ها می‌دهد.

اما ترکیه بازی خود را پیش می‌برد و ثبات مرز‌ها و اجرای پروژه‌های بزرگ زیرساختی از جمله مزایای این روند خواهد بود. چنان چه برآورد می‌شود که صادرات این کشور از ۱۶۰ میلیون دلار به بیش از ۵۰۰ میلیون دلار افزایش خواهد یافت؛ روندی که انگیزه‌ای قوی برای تداوم دیپلماسی ایجاد می‌کند.

حال با توجه به تحولات فعلی، ایران شاید گزینه‌های محدودی در برابر این طرح‌های جاه طلبانه آمریکایی‌ها دارد، اما همچنان می‌تواند از طریق دیپلماسی فعال، تقویت همکاری‌های منطقه‌ای با ارمنستان و سایر همسایگان، و بهره‌گیری از ظرفیت‌های سازمان‌های بین‌المللی، فشار‌های احتمالی برای تغییر حاکمیت در منطقه را کاهش دهد.

رویکرد همگرایی و حفظ اتحاد منطقه‌ای با کشور‌های همسو، از جمله روسیه و ارمنستان، از کلید‌های موفقیت تهران در این حوزه است. همچنین، واکنش سختگیرانه و هوشیارانه ایران در برابر هر گونه اقدام تغییر مرزها، پیام روشنی به واشنگتن و باکو خواهد بود که تهران حاضر به پذیرش این نوع طرح‌ها نیست.
طرح کنترل صدساله دالان زنگه‌زور توسط آمریکا، به‌رغم ظاهر سازش‌جویانه، در واقع تلاشی برای تحمیل نفوذ جدید و تغییر معادلات ژئوپلیتیکی در قفقاز است که می‌تواند ثبات منطقه و امنیت ملی ایران را به مخاطره بیاندازد. مخالفت قاطع ارمنستان و ایران با این طرح، نمایانگر مقاومت پایدار ملت‌ها و دولت‌های منطقه در برابر مداخلات خارجی و تلاش برای حفظ حاکمیت ملی است.

ایران نیز اکنون به‌رغم چالش‌های متعدد داخلی و خارجی، باید با درایت و همکاری منطقه‌ای از مرز‌های خود و ثبات قفقاز جنوبی دفاع کند تا فرصت نفوذ آمریکا و هم‌پیمانان آن را محدود سازد.