سرنوشت ۲۰ درصد از نفت و بخشی از گاز طبیعی جهان منوط به تصمیم ایران

اقتصاد۲۴- اما تاکنون آسیب‌ها جدی نبوده و آتش‌نشانی توانست به سرعت حریق ایجادشده را خاموش کند و در بخش انرژی همچنان تامین برق، آب و گاز ادامه دارد. تنش‌ها به حدی رسیده که سرتیپ اسماعیل کوثری، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس، در مصاحبه‌ای تأکید کرده که بررسی گزینه «بستن تنگه هرمز» هم‌اکنون در دستور کار ایران قرار دارد و دولت با قاطعیت کامل تصمیم مناسب را اتخاذ خواهد کرد.

اگر ایران بتواند به تهدید خود عمل کند، چه عواقبی در انتظار دوستان و دشمنان ایران خواهد بود و تاثیر منطقه‌ای و آنی این اقدام چه خواهد بود.

اهمیت استراتژیک تنگه هرمز

تنگه هرمز یک آبراه باریک، اما از نظر استراتژیک حیاتی است که بین ایران و عمان واقع شده است. این آبراه، خلیج‌فارس را از شمال به خلیج عمان در جنوب متصل می‌کند و تا دریای عرب امتداد دارد. عرض این تنگه در باریک‌ترین نقطه ۳۳ کیلومتر (تقریباً ۲۰/۵ مایل) است و خود مسیر کشتیرانی در هر دو جهت تنها به سه کیلومتر محدود می‌شود.

تحلیلگران انرژی، تنگه هرمز را به عنوان یک گلوگاه حیاتی ترانزیت نفت می‌شناسند که تولیدکنندگان عمده نفت خام در خاورمیانه را به بازار‌های کلیدی در سراسر جهان متصل می‌کند. طبق گزارش اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده (EIA)، جریان نفت از طریق تنگه هرمز در سال ۲۰۲۲ به طور متوسط ​​۲۱ میلیون بشکه در روز بوده است که تقریباً ۲۱ درصد از تجارت جهانی نفت خام را تشکیل می‌دهد.

هرگونه ناتوانی نفت در عبور از این گلوگاه اصلی، حتی به طور موقت، می‌تواند قیمت جهانی انرژی را به میزان قابل توجهی افزایش دهد، هزینه‌های حمل و نقل را بالا ببرد و باعث تأخیر‌های قابل توجه در عرضه شود.

رویترز می‌نویسد که به باور بسیاری از کارشناسان انرژی، انسداد یا اختلال قابل توجه در جریان نفت از طریق تنگه هرمز، «بدترین سناریو» محسوب می‌شود که می‌تواند قیمت نفت را «بسیار بالاتر از ۱۰۰ دلار در هر بشکه» افزایش دهد. کارشناسان معتقدند که هرگونه انسدادی از این دست، تجارت را به شدت محدود کرده و بر قیمت جهانی نفت تأثیر می‌گذارد.

داده‌های Vortexa نشان می‌دهد که روزانه بین ۱۷/۸ تا ۲۰/۸ میلیون بشکه نفت خام، میعانات گازی و سوخت در طول سال ۲۰۲۲ از این تنگه عبور کرده است. اعضای اصلی اوپک یعنی عربستان سعودی، ایران، امارات متحده عربی، کویت و عراق اکثر نفت خام خود را از طریق این آبراه صادر می‌کنند و آسیا مقصد اصلی این محموله‌هاست.

بیشتر بخوانید:فیلم/ آیا ایران تنگه هرمز را می‌بندد؟

با توجه به این آسیب‌پذیری، عربستان سعودی و امارات متحده عربی مسیر‌های خط لوله جایگزین را برای دور زدن تنگه در دستور کار قرار داده‌اند. اداره اطلاعات انرژی ایالات متحده در ژوئن گذشته خاطرنشان کرد که تقریباً ۲/۶ میلیون بشکه در روز از ظرفیت بلااستفاده خطوط لوله امارات متحده عربی و عربستان سعودی می‌تواند تنگه هرمز را دور بزند. علاوه بر این، قطر، یکی از بزرگترین صادرکنندگان گاز طبیعی مایع (LNG) در جهان، تقریباً تمام محموله‌های LNG خود را از طریق تنگه هرمز ارسال می‌کند.

زمینه تاریخی و حضور دریایی

ایران در طول سال‌ها چندین بار، از جمله در ژانویه ۲۰۱۲ در تلافی تحریم‌های ایالات متحده و اروپا، تهدید به مسدود کردن تنگه هرمز کرده است، اما هرگز چنین اقدامی را به‌طور کامل اجرا نکرده است. کشتیرانی تجاری در این منطقه به‌طور قابل توجهی توسط ناوگان پنجم ایالات متحده مستقر در بحرین محافظت می‌شود.

از نظر تاریخی، این منطقه شاهد مانور‌های ژئوپلیتیکی قابل توجهی در رابطه با نفت بوده است. در سال ۱۹۷۳، تولیدکنندگان عرب به رهبری عربستان سعودی در طول جنگ اسرائیل با مصر، تحریم نفتی را بر حامیان غربی اسرائیل اعمال کردند. در آن زمان، کشور‌های غربی خریداران اصلی نفت خام از کشور‌های عربی بودند.

در مقابل، آسیا اکنون دریافت‌کننده اصلی نفت خام تولیدشده توسط اوپک است. در همین حال، ایالات متحده در دو دهه گذشته تولید مواد نفتی خود را بیش از دو برابر کرده و به‌عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت جهان ظهور کرده است.

این منطقه همچنین نقطه مشتعل درگیری‌های دریایی بوده است؛ به‌ویژه «جنگ نفتکش‌ها» در طول جنگ ایران و عراق ۱۹۸۰-۱۹۸۸، که هر دو طرف به دنبال مختل کردن صادرات نفت یکدیگر بودند، در همین منطقه رخ داده است.

به نوشته یورونیوز، موشک‌های کوتاه‌برد و میان‌برد ایران قادر به هدف قرار دادن سکو‌های زیرساخت نفتی، خطوط لوله در تنگه یا حتی حمله به کشتی‌های تجاری خواهند بود و موشک‌های سطح به سطح می‌توانند تانکر‌ها یا بنادر در امتداد خلیج‌فارس را هدف قرار دهند. حملات هوایی با استفاده از هواپیما و پهپاد می‌تواند تجهیزات ناوبری یا راداری را در بنادر اصلی کشتیرانی در منطقه غیرفعال کند.

کارشناسان باور دارند پهپاد‌های بدون سرنشین مانند مدل‌های شاهد ایران می‌توانند به‌طور بالقوه برای حمله به خطوط کشتیرانی خاص یا زیرساخت‌ها در تنگه مورد استفاده قرار گیرند. ایران می‌تواند تلاش کند تا کشتی‌های جنگی را برای انسداد فیزیکی دسترسی به تنگه مستقر کند. همچنین کارشناسان با اشاره به اینکه در سال ۲۰۱۲، ایران یک حمله سایبری به صنعت نفت عربستان سعودی انجام داد آن را نشان‌دهنده توانایی رو به رشد ایران در این حوزه می‌دانند.

بیشتر بخوانید:افزایش چشم‌گیر تقاضای نفت در چند ماه اخیر

به این ترتیب، شرکت امنیت دریایی بریتانیایی امبری Ambrey در بخشنامه‌ای به شرکت‌ها و کشتی‌ها توصیه کرد که پس از حملات نظامی، برای تغییر مسیر ترانزیت‌های پرخطر آماده شوند. امبری نوشته است: «در صورت تشدید تنش، به کشتی‌های تجاری توصیه می‌شود که در مورد عبور از تنگه هرمز و نزدیکی به آب‌های ایران تجدیدنظر کنند و همچنین به دنبال مکان‌های توقف نزدیک به آب‌های منطقه‌ای دوست و محافظت‌شده باشند.»

همچنین به مالکان و گردانندگان کشتی‌ها توصیه شده است که قبل از سفر‌های دریایی خود در دریای عرب، خلیج عمان و خلیج فارس، وابستگی کشتی‌ها را به عنوان بخشی از ارزیابی ریسک بررسی کنند تا ببینند آیا ارتباطی با اسرائیل دارند یا خیر. کشتی‌هایی که وابستگی یا سابقه وابستگی به اسرائیل را دارند، در گذشته در این منطقه هدف قرار گرفته‌اند.

شورای دریانوردی بالتیک و بین‌المللی (بیمکو BIMCO)، یکی از بزرگترین انجمن‌های بین‌المللی حمل و نقل دریایی، به مالکان کشتی توصیه کرده است که اقدامات دفاعی کشتی را که در اسناد صنعتی ذکر شده است، اجرا کنند، موارد مشکوک را به عملیات تجارت دریایی بریتانیا گزارش دهند، مسیر‌های فعلی را مورد بازنگری قرار دهند و ایمنی دریانوردان را در نظر داشته باشند.

به گفته یاکوب لارسن از بیمکو هرگونه برداشتی از دخالت ایالات متحده، خطرات بیشتری را برای کشتی‌ها به همراه خواهد داشت، اگرچه تاکنون ایالات متحده اظهارات خود را در رابطه با حملات محدود کرده است، و مارکو روبیو، وزیر امور خارجه، اقدامات اسرائیل را یکجانبه توصیف کرده و گفته است: «ایران نباید منافع یا پرسنل ایالات متحده را هدف قرار دهد.» به گفته این کارشناس: «اگر ناگهان تصور شود که ایالات متحده در حملات دست داشته است، خطر تشدید تنش به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد. تشدید تنش احتمالاً بر آزادی دریانوردی در دریای سرخ و خلیج‌فارس و تنگه هرمز تأثیر خواهد گذاشت. چنین تشدید تنشی می‌تواند شامل حملات موشکی به کشتی‌ها یا کاشت مین‌های دریایی در تنگه‌ها باشد.»

مرکز مشترک اطلاعات دریایی (JMIC) به رهبری ایالات متحده روز جمعه اعلام کرد که تنگه هرمز همچنان باز است و ترافیک تجاری بدون وقفه در جریان است و افزود که «هیچ نشانه‌ای از افزایش تهدید برای محیط دریایی وجود ندارد.» JMIC از شرکت‌های کشتیرانی خواسته که در صورت وقوع تنش منطقه‌ای قابل توجه هنگام عبور از خلیج فارس، تنگه هرمز و شمال دریای عرب، برنامه‌های احتمالی برای مسیریابی، رفاه خدمه و واکنش اضطراری را بررسی کنند.

یونان که سابقه توقیف نفتکش‌های متعلق به یونان توسط ایران را دارد، به صاحبان و اپراتور‌های کشتی‌های یونانی خود نیز هشدار داده که جزئیات عبور خود از تنگه هرمز را ارسال کنند. بنا بر اعلام شرکت داده و تحلیل کپلر هرگونه تغییر مسیر کشتی‌ها را زیر نظر دارد، اما هنوز برای تشخیص هرگونه تغییر از زمان حملات اسرائیل خیلی زود است.

چه اتفاقی رخ می‌دهد؟

جورج ساراولوس، رئیس تحقیقات فارکس در دویچه بانک، در یادداشتی در روز شنبه نوشت که بدترین سناریوی اختلال کامل در عرضه نفت ایران و بسته شدن تنگه هرمز می‌تواند قیمت نفت را به بالای ۱۲۰ دلار در هر بشکه برساند.

ساراولوس تاکید دارد: «با توجه به پیامد‌های جهانی قابل توجه چنین بسته‌ای، ما معتقدیم که بستن احتمالی تنگه احتمالاً به عنوان آخرین راه‌حل و تنها در موارد اضطراری در نظر گرفته می‌شود.»

در این خصوص یورونیوز نوشته است که تنگه هرمز یکی از حیاتی‌ترین گلوگاه‌های استراتژیک جهان است و هرگونه انسداد آن توسط ایران خطرات جدی برای اروپا به همراه خواهد داشت.

بستن تنگه یکی از چهار واکنش احتمالی ایران به درگیری‌ها بود که کلود مونیکه، کارشناس امنیتی، در مصاحبه با یورونیوز به آن اشاره کرده است. این مقام سابق اطلاعاتی فرانسه گفت که این امر «برای اروپا فاجعه‌بار خواهد بود».

فاجعه‌هایی که این کارشناس اطلاعاتی به آن اشاره دارد شامل موارد زیر است:

تهدید‌های امنیت انرژی: تقریباً ۲۰ درصد از نفت جهان و بخش قابل توجهی از گاز طبیعی از این تنگه عبور می‌کند. اروپا نفت و گاز طبیعی مایع (LNG) را از کشور‌های حوزه خلیج‌فارس، عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی وارد می‌کند که بخش عمده‌ای از آن از طریق این تنگه منتقل می‌شود. اگر ایران این تنگه را مسدود کند، قیمت جهانی نفت افزایش می‌یابد و اروپا با کمبود انرژی، به‌ویژه در کشور‌های وابسته به سوخت خاورمیانه، مواجه خواهد شد.

بیشتر بخوانید: اینفوگرافی/ بررسی صادرات نفت ایران از سال ۱۳۹۴ تاکنون

شوک اقتصادی: افزایش ناگهانی قیمت نفت، تورم، هزینه‌های انرژی و اختلال در صنایع در سراسر اروپا را افزایش می‌دهد. بخش‌های تولید، حمل و نقل و کشاورزی به‌ویژه آسیب‌پذیر خواهند بود. واکنش‌های بازار و نوسانات در بورس‌های اروپا می‌تواند یک اثر جانبی باشد.

تشدید تنش‌های امنیتی و نظامی: محاصره می‌تواند منجر به رویارویی‌های نظامی با مشارکت نیروی دریایی ایالات متحده، اتحادیه اروپا و کشور‌های حاشیه خلیج فارس شود و خطر یک جنگ منطقه‌ای گسترده‌تر را به همراه داشته باشد. اروپا احتمالاً از طریق تعهدات با دیگر کشور‌ها یا اتحاد ناتو، به‌ویژه با کشور‌هایی مانند فرانسه یا بریتانیا که حضور دریایی خود را در منطقه حفظ می‌کنند، وارد این درگیری شود.

اختلالات کشتیرانی و تجارت: فراتر از نفت، تنگه هرمز یک مسیر کلیدی برای کشتیرانی جهانی است. اختلال می‌تواند واردات مواد اولیه، لوازم الکترونیکی و کالا‌های مصرفی اروپا را به تأخیر بیاندازد و بر زنجیره‌های تأمین تأثیر بگذارد. حق بیمه کشتیرانی افزایش یابد و هزینه‌ها را برای مشاغل و مصرف‌کنندگان اروپایی افزایش دهد.

قیمت بیت‌کوین

تحلیلگران بر این باورند که اگر ایران تنگه هرمز را ببندد، دارایی‌های ریسک‌پذیر به طور قابل توجهی آسیب خواهند دید.

بر اساس گزارش کوین تلگراف، به گفته نیک پاکرین، بنیانگذار و تحلیلگر بازار کوین بورو، قیمت بیت کوین با قیمت ۱۰۴،۸۳۰ دلار، به‌رغم حمله هوایی اسرائیل به ایران، همچنان ثابت مانده است، اما اگر ایران تنگه هرمز را ببندد، قیمت بیت‌کوین در کوتاه‌مدت شاهد نوسانات شدید خواهد بود و بر همه دارایی‌های ریسک‌پذیر تأثیر می‌گذارد.

این تحلیلگر روز جمعه نوشت: حرکت کوتاه‌مدت قیمت بیت‌کوین به چگونگی تحولات امروز تا آخر هفته در درگیری اسرائیل و ایران بستگی دارد و افزود: «بزرگترین خطر این است که اگر ایران تنگه هرمز را ببندد، تنگه‌ای که تقریباً ۲۰ درصد از نفت جهان از آن عبور می‌کند، قیمت نفت شاهد افزایش شدید خواهد بود و دارایی‌های ریسک‌پذیر به شدت سقوط خواهند کرد و اگر این اتفاق در آخر هفته رخ دهد، بازاری که ۲۴ ساعته و ۷ روز هفته معامله می‌شود- یعنی بازار ارز‌های دیجیتال- بار دیگر ضربه خواهد خورد.»

با این حال، پاکرین تأکید کرد که چشم‌انداز بلندمدت قیمت بیت‌کوین کمتر تحت تأثیر مسائل ژئوپلیتیکی قرار دارد و بیشتر به کاهش ارزش دلار آمریکا وابسته است که به تازگی به پایین‌ترین سطح خود در سه سال گذشته رسیده است؛ همین خود نشان‌دهنده‌ی روند صعودی بلندمدت برای این دارایی با عرضه محدود است.

بیت‌کوین همچنان به عنوان یک دارایی کلان نوظهور، توسط سرمایه‌گذاران خرد و نهادی به دقت زیر نظر است. معامله‌گران و تحلیلگران، نظریه‌های بازار متفاوتی در مورد بیت‌کوین دارند، زیرا این ارز دیجیتال در مرز بین ریسک‌پذیری و یک دارایی ذخیره ارزش قرار دارد و در عین حال به عنوان یک کلاس دارایی در حال بلوغ است. اما به گفته بوراک کسمچی، تحلیلگر کریپتوکوانت، دارندگان بلندمدت بیت‌کوین، به‌رغم عدم قطعیت‌های کلان اقتصادی و افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی، همچنان به جمع‌آوری بیت‌کوین ادامه می‌دهند.

ایران هرمز را مسدود نمی‌کند

سی‌ان‌بی‌سی در این خصوص نوشت: ترافیک تجاری، از جمله تجارت حیاتی نفت جهانی، پس از حمله اسرائیل به ایران، همچنان از طریق تنگه هرمز جریان دارد، اما کارشناسان حمل و نقل دریایی می‌گویند که این خطر وجود دارد که اقدامات ایمنی انجام شده توسط صاحبان کشتی، عملاً حرکت را در تنگه هرمز اگر نگوییم کاملاً مسدود، کُند کند.

به گفته یاکوب لارسن، مدیر ارشد ایمنی و امنیت در شورای دریانوردی بالتیک و بین‌المللی (بیمکو BIMCO)، وضعیت بسیار پرتنش است و بیمکو گزارش‌هایی دریافت می‌کند مبنی بر اینکه صاحبان کشتی احتیاط بیشتری به خرج می‌دهند و تصمیم می‌گیرند از دریای سرخ و خلیج فارس دوری کنند.

اما طبق نظر کارشناسان MarineTraffic، دلایلی وجود دارد که ایران ممکن است این تنگه را که تاکنون ۳۴ درصد از کل نفت تجارت شده دریایی را در سال جاری مدیریت کرده است، نبندد.

تنگه هرمز همچنین برای تجارت جهانی کانتینر کلیدی است. بنادر این منطقه (جبل علی و خور فکان) مراکز حمل و نقل هستند. به‌ویژه دوبی که به مرکزی برای جابه‌جایی بار با خدمات فیدر در خلیج فارس، جنوب آسیا و شرق آفریقا تبدیل شده است. [خدمات فیدر (Feeder services) به مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و امکاناتی اشاره دارد که برای تسهیل و بهبود عملکرد فیدر‌ها (دستگاه‌ها یا وسایل تغذیه) ارائه می‌شوند.]ناظران بازار معتقدند که اختلال کامل در جریان نفت جهانی با بستن این آبراه بعید است و حتی ممکن است از نظر فیزیکی غیرممکن باشد.

الن والد، رئیس شرکت مشاوره ترانسورسال، گفت: واقعاً «هیچ سود خالصی» از ایجاد مانع در عبور نفت از تنگه هرمز حاصل نمی‌شود، به خصوص با توجه به اینکه (تا زمان نوشتن این گزارش) زیرساخت‌های نفتی ایران به طور مستقیم هدف قرار نگرفته‌اند. او افزود که هرگونه اقدامی از این دست احتمالاً باعث تلافی بیشتر خواهد شد. الن والد هشدار داد که هرگونه افزایش شدید قیمت نفت ناشی از بسته شدن تنگه هرمز می‌تواند واکنش شدید بزرگترین مشتری نفت ایران، یعنی چین را به دنبال داشته باشد.

به گفته والد: «چین به‌هیچ‌وجه نمی‌خواهد جریان نفت از خلیج فارس مختل شود و قیمت نفت افزایش یابد؛ بنابراین آنها تمام وزن قدرت اقتصادی خود را بر ایران تحمیل خواهند کرد.» چین واردکننده شماره یک نفت ایران است و طبق گزارش‌ها بیش از سه‌چهارم صادرات نفت این کشور را تشکیل می‌دهد. دومین اقتصاد بزرگ جهان همچنین بزرگترین شریک تجاری ایران است.

انس الحاجی، شریک مدیریتی در Energy Outlook Advisors، به ان‌بی‌سی نیوز گفته: «دوستان آنها [ایران]بیشتر از دشمنان‌شان رنج خواهند برد؛ بنابراین بسیار دشوار است که شاهد چنین اتفاقی باشیم.» او افزود که با توجه به اینکه بیشتر کالا‌های مصرفی روزانه ایران از این مسیر وارد می‌شود، اختلال در این کانال می‌تواند بیشتر از اینکه یک مزیت برای تهران باشد، یک ضرر باشد. «ایجاد مشکل به نفع آنها نیست، زیرا آنها اول از همه آسیب خواهند دید.»

بیشتر بخوانید:واردات نفت از تعرفه‌های گسترده ترامپ معاف شد

به باور برخی تحلیلگران ایده بستن آبراه هرمز یک ابزار کلامی تکراری بوده، اما هرگز عملی نشده است، و تحلیلگران می‌گویند که این امر به سادگی امکان‌پذیر نیست. الحاجی می‌گوید: «بیایید در مورد تنگه هرمز واقع‌بین باشیم.

 اول از همه، بیشتر آن در عمان است، نه در ایران. دوم، آنقدر وسیع است که ایرانی‌ها نمی‌توانند آن را ببندند.» به همین ترتیب، والد از شرکت مشاوره ترانسورسال خاطرنشان کرده که اگرچه بسیاری از کشتی‌ها از آب‌های ایران عبور می‌کنند، اما کشتی‌ها همچنان می‌توانند از مسیر‌های جایگزین از طریق امارات متحده عربی و عمان عبور کنند.

ویوک دار، مدیر تحقیقات کالا‌های معدنی و انرژی بانک کامنولث استرالیا هم بر این باور است: «هرگونه انسداد تنگه هرمز، آخرین گزینه برای ایران خواهد بود و احتمالاً منوط به درگیری نظامی بین ایالات متحده و ایران خواهد بود.»

هلیما کرافت از RBC Capital Markets هم بر این باور است که اگرچه ممکن است اختلالی ایجاد شود، اما انسداد کامل بعید است. کرافت، که رئیس بخش استراتژی کالای جهانی و تحقیقات خاورمیانه و شمال آفریقا در RBC است می‌گوید: «برداشت ما این است که با توجه به حضور ناوگان پنجم ایالات متحده در بحرین، بستن تنگه برای مدت طولانی برای ایران بسیار دشوار خواهد بود. با این وجود، ایران همچنان می‌تواند به تانکر‌ها حمله کند و تنگه را مین‌گذاری کند تا ترافیک دریایی را مختل کند.»

ویک دار هم تاکید کرده: «ترامپ، در صورت شکست مذاکرات با ایران بر سر برنامه هسته‌ای، نسبت به اقدام نظامی احتمالی هشدار داده است، اما مشخص نیست که آیا این تهدید‌ها برای افزایش تنش در مذاکرات ایالات متحده و ایران است یا صرفاً برای افزایش فشار در میز مذاکره.»

از سویی کنت پولاک، تحلیلگر نظامی سابق خلیج فارس در سازمان سیا و مدیر سابق امور خلیج فارس در شورای امنیت ملی، روز جمعه در ستونی در مجله فارن افرز نوشت: احتمال کمی وجود دارد که ایران تنگه هرمز را ببندد. او پیش‌بینی کرد که اگر چنین شود، ایران به سرعت از یک «قربانی دلسوز به یک دشمن خطرناک در نظر اکثر کشور‌های دیگر» تبدیل خواهد شد؛ درحالی‌که کشور‌های غربی و شاید حتی چین برای بازگشایی تنگه از زور استفاده کنند.

مرکز عملیات تجارت دریایی بریتانیا اعلام کرد از کشتی‌هایی که در تنگه هرمز در تردد هستند گزارش‌هایی را مبنی بر اختلال چندساعته در سیستم‌های جی‌پی‌اس این کشتی‌ها دریافت کرده است. طبق گزارش بلومبرگ، اختلال‌های ایجاد شده سیستم‌های جهت‌یابی این کشتی‌ها را تحت تاثیر قرار داد و آنها را ناچار به استفاده از روش‌های جایگزین کرد.

منبع: هم میهن