مرمت ویرانگر گنبد شیخ لطف‌الله از افتضاح مرمتی تا پروژه‌ای ملی/ کاشی‌های فیروزه‌ای گنبد جان سالم بدر می‌برد؟

«فریبا خطابخش»، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان، با تشریح روند مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان می‌گوید: «این پروژه در سال‌های اخیر با وجود کمبود اعتبار، حساسیت‌های فنی و برخی انتقادات، همچنان تحت نظارت دقیق کمیته‌های تخصصی و براساس اصول علمی مرمت در حال انجام است. آغاز مرمت گنبد شیخ لطف‌الله نتیجه مجموعه‌ای از شرایط اضطراری و مشکلات اعتباری بود. وقتی بارندگی شدید رخ داد، سقف بازار دچار آسیب شد و برای مرمت آن حدود چهار تا پنج میلیارد تومان هزینه شد. این اعتبار در حالی هزینه شد که قرار بود برای بنا‌هایی مانند عالی‌قاپو یا گنبد شیخ لطف‌الله مصرف شود. به همین دلیل، بسیاری از برنامه‌های مرمتی تغییر مسیر پیدا کردند و منابع محدود موجود صرف اقدامات فوری شد. این روند در پروژه‌های مرمتی کشور امری طبیعی است و مدیران ناگزیرند با برنامه‌ریزی انعطاف‌پذیر به موقعیت‌های اضطراری پاسخ دهند.»

هشدار استادکاران و کارشناسان درباره وضعیت گنبد

به‌گفته خطابخش، از سال‌ها پیش استادکاران برجسته و ناظران عالی پروژه‌ها بار‌ها نسبت به وضعیت نامناسب گنبد شیخ لطف‌الله هشدار داده بودند: «استادکاران باسابقه اصفهان بار‌ها نشان داده‌اند گنبد در زمان بارندگی به‌شدت آب جذب می‌کند و این مسئله ساختار آن را تهدید می‌کند. حتی دکتر جبل‌عاملی که نظارت عالی مرمت عالی‌قاپو را برعهده داشت، بار‌ها بر وضعیت نامناسب گنبد تأکید کرده بود.» به‌گفته او، پس از آنکه بخشی از آجر و کاشی‌های گریوه گنبد دچار ریزش شد، تصمیم بر این شد که عملیات مرمتی آغاز شود. این بخش از گنبد متعلق به دوره پهلوی بود، اما برای جلوگیری از گسترش آسیب‌ها، سریعاً اقدامات حفاظتی آغاز و داربست‌ها نصب شد.

خطابخش همچنین به روند مرمت اشاره می‌کند و می‌گوید: «نصب داربست‌ها فرصتی فراهم کرد تا وضعیت کلی گنبد بررسی شود. با بالا رفتن داربست‌ها مشخص شد زیرسازی گنبد دچار مشکلات جدی است که باعث شده بود کاشی‌ها از رأس گنبد تا شکرگاه دچار موج و چین‌خوردگی شوند. یکی از دلایل اصلی فرو نریختن کاشی‌ها وجود خانه‌های کاشی عمیق با ارتفاع حدود ۱۰ سانتی‌متر بود که کاشی‌ها را در جای خود نگه می‌داشت.»

مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان می‌گوید: «مطالعات دقیق از سال ۱۳۹۷ آغاز شد و تاریخچه مرمت‌های پیشین نیز بررسی شد. نتایج نشان داد بین سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ در دوره پهلوی، کل پوشش کاشی از رأس گنبد تا شکرگاه به‌دلیل فرسودگی کامل برداشته و دوباره نصب شده است. همچنین، برای ایجاد هماهنگی رنگی، در بخش پایین‌تر از شکرگاه نوعی موزون‌سازی رنگی با استفاده از گل اخرا و سریش انجام شده بود که آثار آن همچنان روی گنبد دیده می‌شود.»

دلیل تفاوت رنگی در کاشی‌های گنبد مسجد شیخ لطف‌الله

خطابخش با اشاره به اسناد موجود می‌گوید: «در دهه ۶۰ نیز مرمت‌های موضعی روی برخی از بخش‌های گنبد انجام شد. به همین دلیل، امروز وقتی از ضلع شمالی به گنبد نگاه می‌کنیم، تفاوت‌های رنگی قابل‌مشاهده است. این تفاوت‌ها ناشی از استفاده از آجر‌های نو یا همان لایه‌های رنگی دوره پهلوی است که بعد‌ها پاکسازی شده‌اند. بررسی‌ها نشان داد مرمت‌های انجام‌شده در سال‌های گذشته در بخش‌های مختلفی از گنبد پراکنده بوده و همین امر باعث ایجاد تفاوت رنگی در برخی نقاط شده است.»

او با اشاره به سازوکار‌های نظارتی می‌گوید: «تمام اقدامات مرمتی تحت نظارت کمیته‌های تخصصی و شورای فنی سازمان میراث‌فرهنگی انجام می‌شود. این کمیته‌ها متشکل از کارشناسان باتجربه و جوان هستند و تصمیم‌ها براساس داده‌های مطالعاتی اتخاذ می‌شود، نه براساس سلیقه فردی.» او در واکنش به انتقاد برخی چهره‌های ملی در حوزه معماری و مرمت می‌گوید: «تصمیمات مرمتی نه براساس سلیقه شخصی، بلکه براساس مطالعات مستند و مصوبات کمیته‌های تخصصی اتخاذ می‌شود. پس از طرح انتقادها، جلسه‌ای با حضور حدود ۲۰ نفر از کارشناسان برجسته ملی و استانی برگزار شد و همه اعضا پس از بازدید میدانی از گنبد، ادامه مرمت به روش فعلی و توسط همان پیمانکار را تصویب کردند. استاد «رحمت‌الله رضایت» که از استادکاران برجسته اصفهان بود، مرمت نخستین ترک گنبد را آغاز کرد و پس از درگذشت او، فرزندانش کار را ادامه دادند و تاکنون ترک دوم نیز با موفقیت مرمت شده است.»

هزینه‌ها و چالش‌های مالی مرمت

مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان درباره علت طولانی شدن روند مرمت می‌گوید: «یکی از دلایل اصلی زمان‌بر بودن پروژه، محدودیت اعتبارات است. زمانی که مرمت گنبد آغاز شد، هزینه مرمت دو نیم‌ترک حدود ۲۵۰ میلیون تومان بود، اما امروز مرمت نصف یک ترک بیش از دو میلیارد تومان هزینه دارد. در حال حاضر، برای مرمت هر ترک گنبد حدود چهار میلیارد تومان نیاز است و افزایش روزانه قیمت مصالح باعث سنگین‌تر شدن بار مالی پروژه می‌شود. در سال ۱۴۰۳ اعتباری تخصیص پیدا کرد و پیمانکار موفق شد مرمت ترک‌های پنجم و ششم را آغاز کند. این قرارداد تا پایان شهریور ۱۴۰۴ ادامه خواهد داشت و اعتبارات جدید نیز به پروژه تزریق شده است. بااین‌حال، برای سرعت‌بخشیدن به کار لازم است اعتبار بیشتری جذب شود.»

بیشتر بخوانید: خدایا... کویرم؛ تمنای حیات در سرزمینی خشک / روایتی از نبرد سه‌هزارساله ایرانیان با تشنگی و بحران همیشگی آب

به‌گفته خطابخش، مرمت هر ترک گنبد به‌طور متوسط شش تا هفت ماه زمان نیاز دارد و با توجه به وجود ۱۶ نیم‌ترک و ۸ ترکه اصلی، مرمت کل گنبد فرایندی زمان‌بر خواهد بود. علاوه‌برآن، شرایط آب‌وهوایی و آغاز فصل سرما نیز موجب توقف یا کندی روند مرمت می‌شود. او تأکید می‌کند: «حفاظت از بنا‌های تاریخی پروژه‌ای پایان‌پذیر نیست. حتی پس از تکمیل مرمت گنبد، این بنا نیازمند مراقبت و اقدامات مستمر حفاظتی خواهد بود. همان‌طورکه سازه گنبد مسجدجامع عباسی در گذشته نیز دچار مشکلات ساختاری بوده، گنبد شیخ لطف‌الله نیز باید همواره تحت مطالعه و نظارت قرار گیرد تا از بروز حوادث ناخواسته جلوگیری شود.»

ضرورت آغاز عملیات مرمت گنبد

«بهشاد حسینی»، ناظر پروژه‌های مرمت تزئینات استان اصفهان ازجمله مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، می‌گوید: «مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله ضرورتی اجتناب‌ناپذیر بوده است. طی سال‌ها، ضعف ملات‌هایی که کاشی‌ها را روی سطح گنبد نگه می‌داشتند، موجب شده بود کاشی‌ها تحت فشار جاذبه زمین دچار چین‌خوردگی شوند و به‌سمت پایین متمایل شوند. این وضعیت علاوه‌بر تهدید ظاهر بنا، مسیر‌هایی برای نفوذ آب باران ایجاد می‌کرد و رطوبت به جداره داخلی گنبد می‌رسید.»

به‌گفته او، این پدیده در درازمدت می‌توانست نه‌تنها تزئینات سطحی، بلکه ساختار آجری گنبد و حتی نقوش داخلی آن را با مشکلات جدی روبه‌رو سازد. ازآنجاکه گنبد مسجد شیخ لطف‌الله مانند برخی دیگر از گنبد‌های تاریخی دوپوش نیست و فضای میان‌تهی برای دسترسی و بررسی درون سازه وجود ندارد، ضرورت داشت مداخله مرمتی به‌سرعت و با رویکردی جامع آغاز شود.

رویکرد کلی مرمت

ناظر مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله درباره برنامه مرمتی این اثر می‌گوید: «با توجه به حجم وسیع آسیب‌ها نمی‌توانستیم صرفاً مرمت موضعی یا تکه‌تکه انجام دهیم، بلکه نیازمند ایجاد یک ساختار یکنواخت و زیرسازی مناسب برای کل گنبد بودیم تا کاشی‌ها هم بار وزنی و هم شرایط رطوبتی را به‌خوبی تحمل کنند. بر همین اساس، تصمیم گرفته شد پوشش کاشی‌کاری موجود از سطح گنبد پیاده‌سازی و به‌طورکامل شماره‌گذاری شود. یکی از انتقاد‌ها این بود که چرا از کاشی‌های تاریخی دوباره استفاده می‌کنیم. پاسخ ما این است که این کاشی‌ها دارای اصالت تاریخی هستند و بازگرداندن آنها به‌جای کاشی‌های جدید نه‌تنها ضعف محسوب نمی‌شود بلکه نقطه قوت پروژه است.»

حسینی با تأکید بر حفظ «اصالت ماده» در مرمت گنبد مسجد شیخ لطف‌الله می‌گوید: «تمام کاشی‌ها با دقت شماره‌گذاری شدند، چه کاشی‌های تاریخی و چه کاشی‌های مرمتی گذشته. هر کاشی سالم و قابل‌استفاده دوباره به جای خود بازگردانده شد. این انتخاب باعث شد بیش از ۹۵ درصد پوشش گنبد همچنان از کاشی‌های تاریخی خود بنا باشد. برخی کاشی‌ها در دوره‌های مختلف مانند سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۵ جابه‌جا یا جایگزین شده‌اند، اما در این پروژه حتی همان قطعات نیز تا حد امکان حفظ شدند.»

به‌گفته ناظر مرمت، رویکرد تیم این بوده است که نه‌تنها کاشی‌ها، بلکه حتی خطا‌های تاریخی در رنگ‌گذاری و نقش‌ها نیز دست‌نخورده باقی بمانند تا روایت اصالت بنا برای آیندگان محفوظ بماند: «در جریان بازبینی‌ها مشخص شد در مرمت‌های پیشین، حتی تکه‌هایی از کاشی‌های تاریخی به‌عنوان پرکننده در زیرسازی به‌کار رفته بودند. ما این قطعات را از نخاله‌ها جدا کردیم و مجدداً درصورت امکان در جای مناسب به‌کار گرفتیم. این موضوع نشان می‌دهد در گذشته برخی مرمت‌ها با رویکرد حفظ اصالت همراه نبوده است.»

وضعیت ملاط‌ها و مشکلات زیرسازی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله

به‌گفته حسینی، بخش زیادی از مشکلات گنبد ناشی از استفاده سنتی از ملات گچ بوده: «گچ با گذر زمان و در اثر بارش باران دچار حلالیت می‌شود و به همین دلیل، ملاط‌ها به‌مرور شسته شده بودند. این موضوع راه نفوذ رطوبت را باز می‌کرد و منجر به ضعیف شدن زیرسازی می‌شد.» او با اشاره به تصاویر مستند از وضعیت گنبد قبل از مرمت می‌گوید: «در برخی نقاط، کاشی‌ها به‌حدی از جای خود خارج شده بودند که حتی می‌توانستیم آنها را با دست از سطح جدا کنیم. اگر مرمت انجام نمی‌شد، فرو ریختن بخش‌هایی از تزیینات گنبد در آینده قطعی بود.» حسینی با اشاره به اهمیت مستندنگاری تأکید می‌کند: «قبل از هر مداخله، از تمام بخش‌ها عکاسی و فیلمبرداری دقیق شد. سپس هر ترک و نیم‌ترک گنبد با روش‌های سنتی استادکاران و همچنین ابزار‌های مدرن مانند دستگاه لیزر اسکن و دوربین توتال استیشن قالب‌برداری شد. نتیجه نشان داد داده‌های سنتی و مدرن کاملاً با هم منطبق‌اند. این قالب‌ها مبنای شماره‌گذاری و بازچینی کاشی‌ها بودند تا هر قطعه دقیقاً در محل اصلی خود قرار گیرد. در زیرسازی جدید، همچنان از روش‌های سنتی مانند استفاده از الیاف خرما (سازو) برای تقویت ملات بهره گرفتیم. این انتخاب نه‌تنها اصالت تاریخی را حفظ می‌کند بلکه کارایی خود را طی قرون اثبات کرده است. درعین‌حال، برای افزایش دوام، گچ‌های مورد استفاده با روش‌های آزمایشگاهی آنالیز و مقاوم‌سازی شدند تا در برابر بارندگی و رطوبت مقاومت بیشتری داشته باشند. همچنین، در بخش‌هایی که از دستک‌های چوبی چهار تراش استفاده شده بود، چوب‌های پوسیده چنار تعویض و با نمونه‌های مقاوم جایگزین شد. کفگیرک‌های فولادی نیز پس از پاکسازی و پوشش ضدزنگ دوباره در جای خود قرار گرفتند.»

اهمیت حفظ کاشی‌های تاریخی مسجد شیخ لطف‌الله

حسینی درباره اهمیت حفظ اصالت مصالح می‌گوید: «یکی از افتخارات این پروژه آن است که حتی درصورت امکان تولید کاشی‌های جدید، ترجیح دادیم از همان کاشی‌های تاریخی استفاده کنیم. این انتخاب گرچه زمان و هزینه بیشتری داشت، اما به حفظ اصالت بنا کمک کرد. کاشی‌های صفوی و حتی مرمتی‌های دوره پهلوی با همان نقوش و رنگ‌ها بازگردانده شدند.» او به تحلیل ساختار گنبد اشاره می‌کند و می‌گوید: «بررسی‌ها نشان داد بندکشی آجری گنبد کیفیت بالایی دارد و احتمالاً کاشی‌کاری گنبد ده‌ها سال پس از تکمیل سازه آجری انجام شده است. همین موضوع اهمیت تمیزکاری و آماده‌سازی دقیق زیرسازی را دوچندان می‌کرد. برخی کاشی‌ها به‌دلیل تغییرات دما و رطوبت دچار لعاب‌پریدگی شده بودند. همچنین، آثار نفوذ آلودگی و دود در بند‌ها مشاهده می‌شد. این موارد با نمک‌زدایی و پاکسازی اصولی برطرف شد، اما هیچ‌گونه اصلاح یا تغییر در نقوش تاریخی صورت نگرفت تا اصالت بنا حفظ شود.»

حسینی تأکید می‌کند: «این پروژه ترکیبی از حفظ اصالت تاریخی و به‌کارگیری روش‌های نوین فنی است. هدف ما این بوده که علاوه‌بر استحکام‌بخشی به سازه، اصالت و هویت تاریخی بنا را نیز برای نسل‌های آینده حفظ کنیم. امروز می‌توانیم بگوییم مرمت گنبد شیخ لطف‌الله یکی از نمونه‌های موفق در حوزه مرمت گنبد‌های تاریخی است که بر مبنای مطالعات مستمر و توجه به اصالت مصالح اجرا شده است.» این گفته‌ها در حالی است که تجربه‌های پیشین مرمت فاجعه‌بار گنبد با حضور تکراری برخی از همین افراد در راس مدیریت همچنان دوستداران میراث‌فرهنگی را به نتیجه عملکرد گروه جدید دلگرم نمی‌کند. باید دید که ناظران وزارتخانه میراث‌فرهنگی این بار با دقت بیشتری فعالیت مرمتکاران فعلی را رصد خواهند یا منتظر خواهند ماند نوش‌داروی بعد از مرگ سهراب شوند؟