مکانیسم ماشه چیست و چرا اهمیت دارد؟

اقتصاد۲۴- مکانیسم ماشه یا Snapback یکی از بند‌های کلیدی در توافق هسته‌ای ایران (برجام) است که به کشور‌های عضو این توافق اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه این کشور را دوباره فعال کنند. این سازوکار در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل در سال ۲۰۱۵ و هم‌زمان با تصویب برجام طراحی شد و هدف آن ایجاد ضمانت اجرایی برای پایبندی ایران به تعهدات هسته‌ای بود. اهمیت این مکانیسم در این است که روند بازگشت تحریم‌ها را به‌گونه‌ای طراحی کرده که بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد و حتی بدون امکان وتوی اعضای دائم شورای امنیت، تحریم‌ها به‌طور خودکار دوباره اعمال می‌شوند.

به عبارت دیگر، اگر کشوری مانند فرانسه یا بریتانیا اعلام کند که ایران تعهدات اساسی برجام را نقض کرده است، شورای امنیت تنها ۳۰ روز فرصت دارد تا تصمیمی بگیرد. اگر در این مدت هیچ قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب نشود، تمام تحریم‌های گذشته دوباره برقرار می‌شوند و هیچ کشوری، حتی با حق وتو، نمی‌تواند این روند را متوقف کند.

پیشینه و ماهیت حقوقی مکانیسم ماشه

مکانیسم ماشه در متن قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت به‌طور دقیق تعریف شده است. این قطعنامه که در سال ۲۰۱۵ به تصویب رسید، مبنای قانونی برجام و چارچوب حقوقی تعهدات ایران و طرف‌های مقابل بود. بر اساس این قطعنامه، اگر هر یک از اعضای برجام به این نتیجه برسند که ایران تعهدات اساسی خود را نقض کرده، می‌توانند این موضوع را به شورای امنیت گزارش دهند.

پس از گزارش رسمی، روندی آغاز می‌شود که نهایتاً می‌تواند منجر به بازگشت خودکار تحریم‌های گذشته شود. این سازوکار برخلاف بسیاری از قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت، روندی غیرقابل وتو دارد. درواقع، اگر ظرف ۳۰ روز کشور‌های عضو شورای امنیت برای ادامه لغو تحریم‌ها به توافق نرسند، تمام تحریم‌های قبلی، از جمله تحریم‌های مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای، موشکی و تسلیحاتی، دوباره برقرار می‌شوند.

از منظر حقوق بین‌الملل، این ویژگی مکانیسم ماشه بسیار کم‌سابقه است، چراکه معمولاً بازگشت تحریم‌ها نیازمند اجماع یا حداقل رأی‌گیری رسمی در شورای امنیت است، اما در اینجا سازوکار به شکلی طراحی شده که حتی مخالفت روسیه یا چین هم نمی‌تواند مانع بازگشت تحریم‌ها شود.

فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط فرانسه، آلمان و بریتانیا

در تاریخ ۲۸ اوت ۲۰۲۵، سه کشور اروپایی فرانسه، بریتانیا و آلمان (E۳) رسماً مکانیسم ماشه را علیه ایران فعال کردند. این کشور‌ها مدعی شدند ایران طی سال‌های اخیر بخش مهمی از تعهدات هسته‌ای خود را کنار گذاشته و در مسیر توافق عمل نکرده است. به همین دلیل، درخواست رسمی خود را برای بازگشت تحریم‌ها به شورای امنیت ارائه دادند.

با آغاز این روند، مهلت ۳۰ روزه‌ای شروع شد که تا پایان سپتامبر ۲۰۲۵ ادامه خواهد داشت. در صورتی‌که در این بازه زمانی قطعنامه جدیدی برای ادامه لغو تحریم‌ها تصویب نشود، تحریم‌های سازمان ملل به‌طور خودکار علیه ایران بازمی‌گردند. کشور‌های اروپایی البته اعلام کرده‌اند که همچنان راه دیپلماسی باز است، اما تأکید کرده‌اند ایران باید اقدامات جدی برای بازگشت به تعهدات خود انجام دهد.

تأثیرات حقوقی، سیاسی و اقتصادی فعال‌شدن مکانیسم ماشه

بازگشت تحریم‌ها در صورت تکمیل روند مکانیسم ماشه، ابعاد مختلفی خواهد داشت که از حوزه حقوق بین‌الملل گرفته تا مسائل اقتصادی و امنیتی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

از نظر حقوقی، تحریم‌هایی که با اجرای برجام لغو شده بودند، از جمله قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷ و ۱۹۲۹، دوباره فعال می‌شوند. این یعنی محدودیت‌های هسته‌ای و تسلیحاتی که سال‌ها تلاش دیپلماتیک برای رفع آنها صورت گرفته بود، دوباره برقرار خواهند شد و ایران بار دیگر در معرض فشار‌های بین‌المللی قرار می‌گیرد.

در حوزه اقتصادی، بازگشت تحریم‌ها به معنای محدودیت دوباره در فروش نفت، کاهش دسترسی ایران به سیستم‌های مالی بین‌المللی و کاهش سرمایه‌گذاری خارجی خواهد بود. این مسئله می‌تواند فشار اقتصادی قابل‌توجهی بر کشور وارد کند و تجارت خارجی ایران را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهد.

از نظر سیاسی و امنیتی، این اقدام می‌تواند تنش‌ها را میان ایران و غرب افزایش دهد. ایران پیش‌تر تهدید کرده بود که در صورت فعال‌شدن مکانیسم ماشه، ممکن است همکاری خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را محدود کرده و حتی از معاهده NPT خارج شود. این مسئله می‌تواند پیامد‌های امنیتی گسترده‌ای در سطح منطقه و جهان داشته باشد.

پرسش‌های پرتکرار درباره مکانیسم ماشه

یکی از پرسش‌های اصلی این است که مکانیسم ماشه دقیقاً چیست؟ همان‌طور که گفته شد، این سازوکار بخشی از برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ است که امکان بازگشت خودکار تحریم‌ها در صورت نقض اساسی توافق توسط ایران را فراهم می‌کند.

پرسش بعدی این است که چه کشور‌هایی می‌توانند آن را فعال کنند؟ هر کشور عضو برجام، ازجمله پنج عضو دائم شورای امنیت و آلمان، حق دارند در صورت مشاهده نقض تعهدات از سوی ایران، این روند را آغاز کنند.

نحوه اجرای مکانیسم ماشه نیز پرسش مهم دیگری است. ابتدا یکی از کشور‌ها گزارش نقض تعهدات را به شورای امنیت ارائه می‌دهد، سپس مهلت ۳۰ روزه آغاز می‌شود و اگر در این مدت قطعنامه‌ای برای ادامه لغو تحریم‌ها تصویب نشود، تحریم‌ها به‌طور خودکار بازمی‌گردند.

نکته مهم این است که مکانیسم ماشه قابل وتو نیست. این یعنی هیچ کشوری حتی با داشتن حق وتو نمی‌تواند مانع بازگشت تحریم‌ها شود. تنها راه جلوگیری از آن تصویب قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌هاست که معمولاً با مخالفت برخی کشور‌ها امکان‌پذیر نیست.