کشاورزی سنتی متهم ردیف اول بحران آب در ایران!

اقتصاد۲۴- بحران کم‌آبی در ایران دیگر یک هشدار زیست‌محیطی نیست، بلکه به تهدیدی جدی برای معیشت، امنیت غذایی و ثبات اجتماعی بدل شده است.

طبق اعلام وزارت نیرو، بیش از ۹۲ درصد آب مصرفی ایران در بخش کشاورزی صرف می‌شود؛ عددی که در مقایسه با استاندارد‌های جهانی به طور چشمگیری بالاست. اما نکته نگران‌کننده‌تر آن‌جاست که بخش عمده این مصرف در قالب روش‌های سنتی مانند آبیاری غرقابی انجام می‌شود که راندمان آن کمتر از ۳۵ درصد است.

کشاورزی سنتی در ایران، با تمام قدمت تاریخی و پیوند‌های فرهنگی‌اش، امروز در تقاطع تحولات اقلیمی، اقتصادی و فناورانه ایستاده است. سیستمی که قرن‌ها پشتوانه امنیت غذایی کشور بوده، اکنون در برابر چالش‌هایی، چون تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آب، کوچک شدن اراضی زراعی و مهاجرت روستاییان به شهرها، تاب مقاومت را از دست داده است. در حالی که تولید محصولات کشاورزی بیشتر بر دوش کشاورزان سنتی است، زیرساخت‌های این نوع کشاورزی با فرسودگی و ناکارآمدی دست‌وپنجه نرم می‌کند.

در حال حاضر، بسیاری از کشاورزان کشور هنوز به شیوه‌های آبیاری سطحی، بدون کانال‌کشی اصولی یا تکنولوژی‌های مدیریت منابع آب، فعالیت می‌کنند. این وضعیت موجب شده تا سالانه میلیارد‌ها مترمکعب آب از منابع زیرزمینی و سطحی به هدر برود.

بر اساس آخرین گزارش مدیریت منابع آب ایران، ذخایر سد‌های تهران نسبت به روز مشابه سال گذشته افتی ۲۷۷ میلیون مترمکعبی داشته، این درحالی است که سال گذشته هم سال خشکی بود؛ این نشان می‌دهد شدت خشکسالی امسال چقدر قابل توجه بوده که نسبت به یک‌سال خشک هم با افت قابل توجه ذخایر آبی مواجه‌ایم.

همچنین میزان ذخایر ۴۰۲ میلیون متر مکعبی سد‌های تهران نسبت به ذخایر نرمال سد‌ها در پایان تیرماه (۹۲۵ میلیون مترمکعب) کسری ۵۲۳ میلیون مترمکعبی دارد.

درحالی ذخایر سد‌های تهران به ۴۰۲ میلیون مترمکعب رسیده که این رقم در تاریخ ۲۴ تیرماه، بالغ بر ۴۱۴ میلیون مترمکعب بود و فقط در ۴ روز، ۱۲ میلیون مترمکعب از ذخایر سد‌های تهران را از دست داده‌ایم که این مساله از میزان بالای مصرف آب در تهران حکایت دارد.

افت ۴۴ درصدی بارش‌های تهران

میزان بارش‌های تهران از ابتدای سال آبی جاری تا ۲۲ تیرماه امسال، ۱۵۰.۳ میلی‌متر بوده، این درحالی است که در مدت مشابه سال آبی قبل، میزان بارش‌های تهران بالغ بر ۲۲۸.۳ میلی‌متر بود. مقایسه این دو رقم، از کاهش ۳۴ درصدی بارش‌های تهران در یک‌سال اخیر حکایت دارد.

اما سال گذشته هم سال خشکی بوده و متوسط بارش‌های تهران در آمار درازمدت از ابتدای سال آبی تا ۲۲ تیرماه، به رقم ۲۷۶.۶ میلی‌متر می‌رسد. مقایسه این رقم با بارش‌های امسال، نشان‌دهنده کاهش ۴۳.۹ درصدی بارش‌های تهران در سال آبی جاری است.

بیشتر بخوانید:واکاوی تبعات اجتماعی تشدید بحران آب در ایران

در همین راستا داوود نجفیان، مدیرعامل آب شرکت منطقه‌ای استان البرز در گفت‌و‌گویی درباره ضرورت به کارگیری فناوری‌های جدید افزود: «با توجه به اینکه در شرایط فعلی منابع آبی ما محدود شده، برنامه‌ریزی و ابزار‌های سنتی دیگر جوابگوی نیاز‌های این بخش نیست. به عنوان مثال در بخش تامین و توزیع آب کشاورزی اگر بخواهیم به شیوه سنتی و غرقابی عمل کنیم، طبیعتا بخشی از آب را از دست خواهیم داد.»

مدیرعامل آب شرکت منطقه‌ای این استان بیان کرد: «وقتی می‌گوییم راندمان متوسط مصرف آب کشاورزی ۳۰ درصد است، یعنی ۷۰ درصد آب از دسترس خارج می‌شود؛ بنابراین استفاده از فناوری و تکنولوژی‌های روز به ما کمک می‌کند تا بتوانیم همین ۳۰ درصد را در اختیار گیاه و کشاورزی قرار دهیم و از هدر رفت آب جلوگیری کنیم.»

وی بیان کرد: «کنتور‌های هوشمند که به صورت آنلاین میزان آب مصرفی را مشخص کرده و در صورت مصرف بیش از حد مجاز، با قطع جریان، جلوی برداشت اضافی آب را می‌گیرد، نمونه‌ای از فناوری‌های نوین است که به سمت استفاده از آنها حرکت کرده‌ایم.»

کشاورزی بیش از ۷۵ درصد آب کشور را مصرف می‌کند

همچنین آزاده خادم، مدیر گروه پژوهشی بیوتکنولوژی گیاهان باغبانی جهاد دانشگاهی استان خراسان رضوی در گفت‌وگویی با بیان اینکه کشاورزی در حال حاضر بیشترین مصرف‌کننده آب شیرین در کشور است، بیان کرد: «بیش از ۷۵ درصد آب کشور در این حوزه مصرف می‌شود و با وجود قرار گرفتن در اقلیم خشک و کم‌آب، بهره‌وری بسیار پایین است و هدررفت بالایی داریم؛ بنابراین باید علاوه بر اصلاح مصرف آب، به سمت محصولات با ارزش افزوده بالا نیز حرکت کنیم.»

وی با انتقاد از ارزش پایین آب در کشور اظهار کرد: «یکی دیگر از چالش‌ها، عدم تناسب قیمت آب با اهمیت آن است. اگر نظام حکمرانی در این زمینه تصمیم‌گیری جدی نکند، بهره‌وری پایین و هدررفت ادامه خواهد داشت.»

خادم ادامه داد: «نکته دوم، استفاده از روش‌های نوین آبیاری در بخش‌های زراعی و گلخانه‌ای است. الگو‌های سنتی فعلی موجب هدررفت فراوان منابع آب شده و لازم است از روش‌هایی مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی برای کاهش مصرف استفاده شود.»

مساله آب جدی است

مجید عباسپور، کارشناس حوزه آب در گفت‌وگویی در پاسخ به اینکه «با وجود جدیت بحران آب، چرا سیاست‌گذاران این موضوع را به صورت جدی دنبال نمی‌کنند؟ مثلا صرفه‌جویی در بخش خانگی فقط ۸ درصد است، در حالی که بخش عمده مصرف مربوط به کشاورزی است و باید توجه ویژه‌ای به آن شود؟» گفت: «اکنون درصد بالایی از مصرف آب کشور در بخش کشاورزی انجام می‌شود و بخش صنعت و خدمات سهم بسیار کمتری دارند. مدیریت منابع آبی باید در برنامه‌های پنج ساله توسعه مورد توجه جدی قرار گیرد و این مساله در برنامه‌ها مطرح شده، اما در عمل شاهدیم که بسیاری از برنامه‌ها هنوز به خوبی اجرا نشده‌اند.»

عباسپور با اشاره به عوامل طبیعی گفت: «بارش‌ها در کشور به صورت دوره‌ای و در بازه‌های سی و چند ساله تغییر می‌کنند و این یکی از دلایل کاهش منابع آب است. امسال نیز با کاهش بارش‌ها مواجه هستیم که مزید بر علت شده است.»

کشاورزی سنتی آب زیادی مصرف می‌کند

بر اساس این گزارش، کشاورزی سنتی به مجموعه‌ای از روش‌های قدیمی و غیرمکانیزه اطلاق می‌شود که در آن فرآیند کشت، آبیاری، برداشت و مدیریت مزرعه با تکیه بر تجربه فردی و ابزار‌های ابتدایی صورت می‌گیرد. در این نوع کشاورزی، اغلب از شیوه‌های آبیاری سطحی یا غرقابی استفاده می‌شود؛ روش‌هایی که مقدار زیادی از آب را به‌صورت تبخیر، نفوذ بی‌رویه در خاک و روان‌آب سطحی از دست می‌دهند.

در شرایط کنونی، کارشناسان بر این باورند که ادامه کشاورزی سنتی بدون مداخله موثر دولت و مشارکت جدی کشاورزان، به فروپاشی چرخه تولید در روستا‌ها و تشدید بحران مهاجرت، بی‌آبی و فقر منجر خواهد شد.

به‌روزرسانی روش‌های کشت، حمایت یارانه‌ای برای نوسازی تجهیزات آبیاری و آموزش بهره‌برداران به عنوان گام‌های ضروری در مسیر نجات منابع آب کشور مطرح شده‌اند.

منبع: اقتصاد معاصر