کمین مرگ زیر آب‌های خزر

باشگاه خبرنگاران جوان؛ محمد حسین رمدانی - با آغاز تابستان ۱۴۰۴، نسیم خنک دریای خزر بار دیگر در کنار موج‌های آرام و سواری‌دادن آفتاب تابستانی، دل‌انگیزترین لحظات میهمانان ساحل‌نشین را رقم می‌زند. اما در پس تصویر زیبا و پرنشاط شلوغی سواحل، هشدار‌های نادیده‌گرفته‌شده و موج‌های زیرپرتوی خورشیدِ بی‌توجه، می‌توانند به ناامیدی و فاجعه بدل شوند. امسال، با افزایش قابل توجه سفر‌های خانوادگی و گروهی به مناطق ساحلی مازندران به ویژه در محور‌های محمودآباد، بابلسر و تنکابن نهاد‌های مسئول کوشیده‌اند تا با اتکا به آمار‌های دقیق و تجربه‌های گذشته، ایمنی گردشگران را ارتقاء دهند.

در تابستان ۱۴۰۴ بیش از ۱۰۰۰ ناجی غریق در بیش از ۳۰ نقطه حادثه‌خیز مستقر شده‌اند و تجهیزات نجات از جلیقه‌های نجات جدید تا قایق‌های موتوری سبک به‌روز رسانی گردیده تا حتی در روز‌های طوفانی نیز واکنش نیرو‌های امدادی به کمترین زمان ممکن محدود شود. هم‌زمان، هشدار‌های لحظه‌ای هواشناسی از طریق اپلیکیشن‌های بومی و تابلو‌های الکترونیکی نصب‌شده در سواحل منتشر می‌شود و بازدیدکنندگان با دریافت پیامک در صورت تغییر ناگهانی سرعت باد یا ارتفاع موج، به‌سرعت مطلع می‌گردند.

به‌علاوه، دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت شنا و امداد در ساحل برای خانواده‌ها و نوجوانان برگزار شده تا با آموزش مهارت‌های پایه‌ای نجات و خودنجاتی، آگاهی عمومی تا حد چشمگیری افزایش یابد. اکنون می‌توان در میان خیل گردشگران، چهره‌های مشتاقی را دید که پس از دریافت نشان «آموزش‌دیده‌ی حفاظتی»، با اطمینان و گام‌های مطمئن وارد آب‌های سپیدشنی می‌شوند. با این همه، هنوز هم کسانی هستند که علائم هشداردهنده‌ی «منطقه‌ی ممنوعه» را جدی نگرفته و به تجربیات ناجیان غریق پشت می‌کنند.

نجات از مرگ در چند ثانیه

ساعت حدود ۱۰ صبح است؛ آفتاب تند مرداد ماه بر ماسه‌های ساحل بابلسر می‌تابد و امواج آرام خزر، گاه تا زانوی شناگران بالا می‌آید. در کنار یکی از پایه‌های برج مراقبت، ناجی‌ای ایستاده با چشم‌هایی که بی‌وقفه سطح دریا را می‌پایند؛ لباس نارنجی‌رنگش با باد می‌لرزد و سوتی نقره‌ای دور گردنش آویزان است. نامش ابوالفضل رجبی است، از جمله ناجیان با سابقه مازندران، با ۸ سال تجربه در خط مقدم امداد ساحلی.

رجبی با نگاهی دقیق به گروهی از شناگران که به‌سوی بخش ممنوعه نزدیک می‌شوند، آرام می‌گوید: «کار ما فقط نگاه کردن نیست. هر لحظه ممکن است از یک نقطه‌ی آرام، حادثه‌ای مهیب آغاز شود. کافی‌ست یکی فقط چند متر جلوتر برود تا ناگهان وارد چاله‌ای شود که آب تا سینه‌اش بالا بیاید. در همین چند روز اخیر، دو مورد غرق شدگی بالقوه داشتیم که اگر چند ثانیه دیرتر می‌رسیدیم، الان حرف دیگری می‌زدیم.»

او ادامه می‌دهد: «بزرگ‌ترین خطری که امسال می‌بینم، شناگران شبانه یا کسانی هستند که خارج از محدوده مجاز وارد آب می‌شوند. ما تا ساعت ۸ شب حضور داریم، اما بار‌ها شده که پس از پایان شیفت، برخی خانواده‌ها فرزندان‌شان را به دریا می‌فرستند. گمان می‌کنند، چون هوا روشن است، دریا هم امن است. در حالی‌که اتفاقاً غروب و شب، زمان اوج جریان‌های بازگشتی‌ست.»

این ناجی غریق در ادامه با اشاره به افزایش حجم مسافران امسال گفت: «امسال حجم مسافران بیشتر از تابستان‌های قبل است. خیلی‌ها از نقاط دور کشور می‌آیند و متأسفانه آشنایی با شرایط دریای خزر ندارند. به همین خاطر ما نه‌تنها نقش امدادی، بلکه نقش آموزش هم داریم. هر روز باید ده‌ها بار با سوت هشدار بدهیم، توضیح دهیم که شنا در کنار سنگ‌چین، اسکله، یا در محدوده قایق‌سواری خطرناک است.»

وقتی از رجبی می‌پرسیم تاکنون چند نفر را از مرگ نجات داده‌ای، اندکی مکث می‌کند، نگاهش را از آب برنمی‌دارد و آرام پاسخ می‌دهد: «شمار دقیق ندارم؛ ولی فقط همین ماه، حدود ۲۵ نفر را مستقیم از آب بیرون کشیدم. در یک مورد، نوجوانی از سمنان در چشم بر هم‌زدنی وارد جریان بازگشتی شد. اگر من و همکارم فقط چند ثانیه دیرتر می‌رسیدیم، حالا نامش در آمار فوتی‌ها بود. هنوز مادرش تماس می‌گیرد و تشکر می‌کند.»

او با لحنی جدی، اما آرام هشدار می‌دهد: «ما نجات می‌دهیم، اما نمی‌توانیم معجزه کنیم. مردم باید کمک‌مان کنند. ساده‌ترین کار این است که فقط در ساعت‌های مجاز و در محدوده طرح‌های سالم‌سازی شنا کنند. همین یک کار، می‌تواند جان هزاران نفر را نجات دهد.»

با تابیدن نور مستقیم آفتاب بر شن‌های داغ، موج دیگری از مسافران به سمت ساحل می‌آیند. ابوالفضل رجبی سوتش را می‌نوازد، به یکی از بچه‌ها اشاره می‌کند که جلوتر نرود، و دوباره در سکوت و جدیتی خیره‌کننده، به تماشای افق دریا بازمی‌گردد. جایی که مرز باریکی‌ست میان شادی و فاجعه.

دریا امن‌تر، اما نه برای همه

در تابستان ۱۴۰۴، سواحل مازندران بیش از هر زمان دیگری میزبان موج گسترده‌ای از گردشگران از سراسر کشور بوده‌اند. بر اساس آمار‌های اولیه و داده‌های میدانی منتشرشده از سوی هیأت نجات غریق استان، روند تلفات ناشی از غرق‌شدگی در مقایسه با بازه مشابه در سال گذشته، کاهش ملموس و معناداری داشته است؛ کاهش چشمگیری که در تضاد با رشد چشم‌گیر جمعیت شناگران است و همین امر، توجه تحلیل‌گران حوزه مدیریت بحران و ایمنی عمومی را برانگیخته است.

به گفته نقی کریمیان، رئیس هیأت نجات غریق مازندران، به گفته منابع محلی، در هیچ‌یک از سواحل دارای طرح سالم‌سازی، حادثه منجر به مرگ ثبت نشده یا موارد معدودی بوده است که علت اصلی آن، بی‌توجهی افراد به محدودیت زمانی و هشدار‌های قرمز در شرایط خاص جوی بوده است.

بر پایه بررسی تطبیقی، در سال ۱۴۰۲، استان مازندران با ثبت ۸۱ مورد مرگ بر اثر غرق‌شدگی در دریا، صدرنشین آمار تلفات دریایی کشور بود. اما همین آمار در پایان همان سال به ۵۴ نفر کاهش یافت که معادل کاهش ۳۳.۳ درصدی بود. از این تعداد، ۸۰ درصد را افراد غیربومی تشکیل می‌دادند—یعنی افرادی که بدون شناخت کافی از شرایط دریای خزر و بدون در نظر گرفتن مقررات محلی، وارد مناطق ممنوعه شنا شده بودند. این الگو در تابستان ۱۴۰۴ نیز تکرار شده و اکثر نجات‌ها و حوادث در خارج از محدوده‌های مجاز شنا و عمدتاً در ساعات عصرگاهی و پس از صدور هشدار‌های هواشناسی رخ داده‌اند.

یکی از دلایل موفقیت در کنترل غریق، افزایش چشمگیر تعداد ناجیان غریق به بیش از ۱۰۰۰ نفر در سراسر نوار ساحلی مازندران بوده است. این ناجیان که همگی از طریق آزمون‌های تخصصی گزینش شده‌اند، در شیفت‌های منظم و با تجهیزات به‌روز فعالیت می‌کنند. در برخی از سواحل پرتردد نظیر فریدونکنار، بابلسر و چالوس، برای نخستین‌بار برج‌های دیده‌بانی سیار نصب شده تا پوشش دید به‌طور مؤثرتری افزایش یابد.

در کنار آن، استفاده از سامانه‌های هشدار جوی (نظیر پیامک‌های منطقه‌ای و اعلان‌های الکترونیکی در ورودی سواحل)، باعث شده گردشگران پیش از ورود به آب از شرایط موج و باد مطلع شوند. بر اساس داده‌های دریافتی از ستاد مدیریت بحران مازندران، در دهه دوم تیرماه (به‌ویژه روز‌های ۱۳ تا ۱۶ تیر) هشدار زرد هواشناسی برای افزایش ارتفاع موج تا ۱.۵ متر صادر شده بود. در همین بازه، با وجود بسته شدن برخی از مناطق خطرناک، تعدادی از گردشگران با نادیده‌گرفتن هشدار‌ها وارد آب شدند که منجر به چند مورد حادثه شد، هرچند با دخالت به‌موقع ناجیان، از فاجعه گسترده جلوگیری شد.

نکته قابل توجه دیگر، افزایش سهم آموزش و آگاهی عمومی در این کاهش آمارهاست. در تابستان امسال، کارزار‌های آگاهی‌بخشی در مدارس، شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های محلی، به‌طور گسترده برگزار شد. توزیع بروشور‌های راهنمای شنا ایمن در ورودی سواحل، پخش پیام‌های آموزشی صوتی در ساعات شلوغ، و نصب تابلو‌های چندزبانه از جمله اقدامات مؤثر بوده‌اند که به‌ویژه برای خانواده‌های غیربومی و زائران تازه‌وارد بسیار مفید واقع شده‌اند.

با این وجود، تحلیل دقیق موارد نجات و حوادث نشان می‌دهد که الگوی رفتاری گردشگران در مناطق بدون طرح یا فاقد نظارت مستقیم، همچنان پرخطر است. اغلب کسانی که در موقعیت‌های بحرانی قرار گرفتند، مردان جوان ۱۸ تا ۳۵ ساله، بدون همراهی و بدون آشنایی قبلی با شرایط ساحلی بودند. این گروه همچنان نیازمند آموزش هدفمندتر و کنترل‌های بازدارنده‌تر هستند.

مازندران تابستانی ایمن‌تر را تجربه می‌کند

نقی کریمیان رئیس هیأت نجات غریق و غواصی مازندران، در گفت‌و‌گو با خبرنگار ما با اشاره به آغاز رسمی طرح سالم‌سازی دریا از اوایل خردادماه، از استقرار کامل ناجیان غریق در مناطق حادثه‌خیز استان خبر داد و گفت:

«از ابتدای خرداد امسال، طرح ساماندهی و ایمن‌سازی سواحل در استان آغاز شده و حدود هزار نفر از ناجیان غریق در ۷۳۰ نقطه از سواحل حادثه‌خیز مازندران مستقر شده‌اند. این نیرو‌ها از ساعت ۸ صبح تا ۸ شب به صورت مستمر در حال رصد، امدادرسانی و راهنمایی گردشگران هستند.»

کریمیان با تأکید بر ضرورت شنا در محدوده‌های مجاز و در ساعات تعیین‌شده، خاطرنشان کرد: «از هم‌استانی‌ها و مسافران تقاضا داریم که حتماً در ساعات فعالیت رسمی ناجیان برای شنا وارد دریا شوند. ورود به آب در هنگام شب یا خارج از ساعات ایمن‌سازی، یکی از عوامل اصلی بروز حوادث دلخراش است.»

وی با اشاره به مناطق پرخطر در سواحل افزود: «مردم باید از شنا در حوالی اسکله‌ها، سنگ‌چین‌ها و محدوده تردد قایق‌ها و جت‌ران‌ها خودداری کنند. این مناطق به دلیل جریان‌های نامنظم، عمق ناگهانی و تداخل حرکت شناگران و شناور‌های موتوری، جزو خطرناک‌ترین نقاط سواحل محسوب می‌شوند.»

کریمیان همچنین از مردم خواست تا در زمان حضور در سواحل با همه نیرو‌های حاضر در طرح سالم‌سازی، همکاری کنند: «نیرو‌های انتظامی، مرزبانی، ناجیان غریق، امدادگران هلال‌احمر و سایر نهاد‌های فعال در سواحل، همگی برای حفظ سلامت و امنیت مردم در تلاشند. خواهش ما از مردم این است که به توصیه‌ها توجه کنند تا خاطره‌ای خوش از دریا برای خود و خانواده‌شان رقم بزنند، نه حادثه‌ای تلخ.»

رئیس هیأت نجات غریق مازندران، با اشاره به نتایج مثبت این طرح در کاهش حوادث، اظهار کرد: «طرح ساماندهی دریای خزر از سال ۱۳۹۱ به صورت رسمی اجرا شد و در طول این سال‌ها تأثیر چشمگیری در کاهش تعداد غرق‌شدگان داشته است. در حالی‌که پیش از اجرای طرح، آمار غریق در مازندران بیش از ۲۰۰ نفر در سال بود، اکنون بر اساس آمار‌های رسمی پزشکی قانونی، در تابستان گذشته (۱۴۰۳) این رقم به ۲۹ نفر کاهش یافته که نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۵۲ درصد کاهش را نشان می‌دهد. این دستاورد حاصل هماهنگی و هم‌افزایی همه دستگاه‌های اجرایی و مشارکت مردم است.»

او در پایان از اجرای رویکرد‌های جدید مدیریتی و آموزشی در طرح امسال خبر داد و گفت: «امسال با شناسایی نقاط جدید و بهره‌گیری از شیوه‌های نوین مدیریت ساحل، تلاش می‌کنیم که حتی یک مورد فوتی هم نداشته باشیم. هدف ما نه فقط نجات جان‌ها در لحظه خطر، بلکه پیشگیری هوشمندانه از وقوع حادثه است.»

هر تابستان، در دل آبی خزر، موجی از شادی و هیجان برپا می‌شود؛ اما پشت این شادی بی‌پایان، سایه‌ای سنگین از غفلت و بی‌احتیاطی، جان هزاران انسان را به مخاطره می‌اندازد. غرق‌شدگی، این حادثه ناگهانی و دردناک، هر ساله شمار قابل توجهی از خانواده‌ها را به عزاداری می‌نشاند؛ عزایی که نه تنها به یک نفر، بلکه به چندین نسل آسیب می‌زند.

بررسی آمار‌های سال‌های اخیر نشان می‌دهد که اکثر غرق‌شدگان، افرادی هستند که یا به مناطق غیرمجاز شنا پا گذاشته‌اند، یا در ساعات غیرایمن وارد آب شده‌اند، یا دانش و مهارت کافی برای مقابله با جریان‌های ناگهانی و عمق‌های خطرناک دریا را ندارند. حتی گاه تنها چند ثانیه بی‌توجهی یا غفلت از هشدار‌های ساده، کافی است تا لحظه‌ای لذت‌بخش به آخرین خاطره بدل شود.

این فجایع نه‌تنها موجب از دست رفتن جان عزیزان می‌شود، بلکه تاثیرات روانی عمیقی بر بازماندگان و جامعه به جای می‌گذارد. خانواده‌هایی که در یک چشم به هم زدن، سرپرست خود را از دست می‌دهند یا کودکان و نوجوانان‌شان را در دریایی پرخطر می‌بینند، تا مدت‌ها با حسرت و پشیمانی دست و پنجه نرم می‌کنند. در بسیاری موارد، این حوادث به‌واسطه نبود اطلاعات کافی یا ناآگاهی از خطرات قابل پیشگیری بوده‌اند.

امسال، با افزایش تعداد ناجیان غریق، ارتقاء تجهیزات نجات و طرح‌های گسترده اطلاع‌رسانی، موفقیت‌هایی در کاهش آمار غرق‌شدگی حاصل شده است، اما هرگز نمی‌توان گفت کار به پایان رسیده است. همچنان تعدادی از شناگران که به هشدار‌ها گوش نمی‌دهند یا به دلیل ناآگاهی در مناطق ممنوعه شنا می‌کنند، درگیر خطرات مرگبار می‌شوند.

ضرورت دارد که هر فردی که قدم به ساحل می‌گذارد، بداند دریا مظهر زیبایی است، اما سرشار از مخاطراتی است که نیازمند احترام و رعایت اصول ایمنی است. آموزش شنا، توجه به هشدارها، پرهیز از شنا در شب و مناطق ممنوعه، و همکاری با نیرو‌های امدادی، تنها راه‌های جلوگیری از وقوع این حوادث دلخراش است.