گزارش پیش‌نشست همایش حقوق ملت و آزادی‌های مشروع در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای

باشگاه خبرنگاران جوان - در چهل‌ویکمین پیش‌نشست تخصصی همایش بین‌المللی حقوق ملت و آزادی‌های مشروع در منظومه فکری آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله‌العالی)، که با حضور تعدادی از اساتید ایرانی و ایتالیایی به صورت مجازی برگزار شد، عباسعلی کدخدایی، استاد حقوق عمومی و بین‌الملل دانشگاه تهران و عضو حقوقدان شورای نگهبان، با تمرکز بر مبانی اسلامی آزادی و جایگاه آن در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دیدگاه‌هایی مبسوط را ارائه داد.

کدخدایی: باید آزادی را با مبانی دینی و گفت‌و‌گو‌های علمی بهتر تبیین و نهادینه کنیم

وی در آغاز سخنان خود با سلام و تشکر از رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در رم و سایر دست‌اندرکاران نشست، اظهار کرد که آزادی یکی از مفاهیم کهن و بنیادین در اندیشه‌های انسانی و اجتماعی است که همواره محل بحث و تفسیر‌های گوناگون بوده است. به گفته او، اسلام به عنوان یکی از ادیان بزرگ الهی، نگاه بلند و منظومه‌مند به موضوع آزادی دارد و در کنار ارائه مبانی نظری مستحکم، مرز‌های جدیدی را در تحلیل‌های تاریخی، اجتماعی و سیاسی در این زمینه گشوده است.

این استاد دانشگاه تأکید کرد: در اندیشه اسلامی، آزادی یکی از حقوق طبیعی و فطری انسان است که از سوی خداوند به انسان اعطا شده است. این آزادی نه‌تنها نباید از سوی حکومت‌ها، قدرت‌ها یا سایر انسان‌ها سلب شود، بلکه حتی وابستگی‌های درونی انسان همچون شهوات و غرایز نیز نباید آن را محدود کند.

کدخدایی افزود: آزادی در نگاه اسلام صرفاً یک حق اجتماعی یا سیاسی نیست، بلکه ریشه در کرامت ذاتی انسان دارد. اسلام برخلاف برخی مکاتب، آزادی را فقط در مناسبات اجتماعی محدود نمی‌کند بلکه آن را در پیوند با ابعاد معنوی و کمال انسانی می‌فهمد و آزادی را نه‌فقط یک حق بلکه یک ابزار برای رشد و تعالی انسان تلقی می‌کند.

وی تصریح کرد: در چارچوب اسلام، آزادی از مسئولیت جدا نیست و انسان باید در پرتو آن در مسیر تکامل فردی و اجتماعی حرکت کند. از همین رو، اگر آزادی بدون در نظر گرفتن حدود اخلاقی و مسئولیت انسانی اعمال شود، ممکن است به انحراف کشیده شود و حتی ارزش‌های والای انسانی را تضعیف کند.

عضو شورای نگهبان همچنین با اشاره به اسناد بین‌المللی حقوق بشر، از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر ۱۹۴۸، بند ۲ و ۳ ماده ۲۹، خاطرنشان کرد که حتی در این اسناد نیز آزادی‌ها مقید به حدود و الزاماتی هستند که ناظر به اخلاق، نظم عمومی، سلامت همگانی و اصول بنیادین سازمان ملل است.

کدخدایی سپس به جایگاه برجسته آزادی در نظام جمهوری اسلامی ایران پرداخت و یادآور شد که انقلاب اسلامی ایران با شعار استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی به پیروزی رسید و نظام سیاسی برآمده از آن نیز در قانون اساسی خود، آزادی را به عنوان یکی از اهداف عالیه و ابزار تحقق عدالت و رشد معنوی جامعه تبیین کرده است.

وی با اشاره به اصول مختلف قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه اصل دوم، سوم، نهم و بند ج اصل دوم، اظهار کرد: قانون اساسی ایران، انسان را برخوردار از کرامت ذاتی می‌داند و بر آزادی در بیان، اندیشه و انتخاب تأکید می‌کند؛ البته با رعایت موازین شرعی، اخلاقی، امنیت عمومی، استقلال ملی و حقوق دیگران.

رئیس پژوهشکده شورای نگهبان در ادامه گفت: در مقدمه قانون اساسی، آزادی در کنار کرامت و رشد و تکامل انسان مورد تأکید قرار گرفته و در اصل نهم قانون اساسی نیز به روشنی آمده است که هیچ فرد، گروه یا نهادی حق ندارد به نام آزادی به استقلال کشور لطمه بزند، و همچنین هیچ مقامی نمی‌تواند به بهانه حفظ استقلال، آزادی‌های مشروع را با وضع قوانین و مقررات محدود کند.

کدخدایی این اصل را جلوه‌ای از نگاه متعالی جمهوری اسلامی ایران به آزادی دانست که از یک‌سو برخاسته از موازین اسلامی و از سوی دیگر ناظر به رشد جامعه اسلامی و انسانی است.

وی در جمع‌بندی این نشست علمی نیز با ابراز خرسندی از سطح مباحث مطرح‌شده، بر تداوم این‌گونه جلسات علمی تأکید کرد و یادآور شد که تبیین مفاهیم بنیادینی، چون آزادی نیازمند گفت‌و‌گو‌های علمی با محور‌های دقیق‌تر و مشارکت گسترده‌تر اندیشمندان داخلی و خارجی است.

عضو حقوقدان شورای نگهبان ضمن تشکر از رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در رم، مترجمان، دانشگاه سن دومنیکو و مسئولان برگزارکننده نشست، تأکید کرد که پیام دانشگاه سن دومنیکو مبنی بر آمادگی برای همکاری‌های آتی، نشانه‌ای امیدوارکننده برای تداوم این تعاملات علمی است.

کدخدایی با اشاره به تجربه‌های مشابه در سال‌های گذشته خاطرنشان کرد: چند سال پیش با همراهی گروهی از ستاد حقوق بشر جمهوری اسلامی ایران در یک سمینار در شهر سیراکوزا در ایتالیا شرکت کردیم که طی آن چند روز بحث‌های علمی بسیار مفیدی با اساتید ایتالیایی با گرایش‌های مختلف حقوقی داشتیم. در آن نشست هم ما مطالب خوبی را آموختیم و هم توانستیم نکاتی درباره نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران ارائه کنیم که مورد استقبال قرار گرفت.

وی در ادامه ابراز امیدواری کرد که جلسات مشابه با همکاری دانشگاه‌های ایتالیایی و ایرانی ادامه یابد و پیشنهاد کرد که نشست‌های آینده با محور‌های تخصصی‌تر و جزئی‌تر برگزار شود. او گفت: امروز یک بحث کلان در مورد آزادی و مبانی نظری آن داشتیم که بسیار مفید و پربار بود. اما اگر محور‌های جزئی‌تری تعریف کنیم، با توجه به فرصت محدود، می‌توانیم به نتایج دقیق‌تری برسیم.

این استاد دانشگاه در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به دیدگاه‌های منتقدانه برخی اساتید ایتالیایی نسبت به وضعیت آزادی در نظام غربی افزود: این نکته مهمی است که حتی اساتید غربی نیز نسبت به وضعیت آزادی در نظام‌های لیبرال انتقاد دارند. آزادی، همان‌طور که در ابتدای سخنانم هم عرض کردم، مسئله‌ای ریشه‌دار است که از آغاز خلقت بشر مطرح بوده است. زمانی که خداوند انسان را خلق کرد و فرشتگان از احتمال خونریزی او سخن گفتند، خداوند در پاسخ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید.

کدخدایی این اشاره قرآنی را گواهی بر سابقه‌دار بودن مسئله آزادی در چارچوب الهی دانست و افزود: ما باید بتوانیم با استفاده از مبانی دینی در اسلام و سایر ادیان، از جمله مسیحیت، که عزیزان ایتالیایی نیز به آن اشاره داشتند، این مفهوم را بهتر تبیین کنیم؛ هم در حوزه نظری و هم در سطح اجرایی.

وی از اشارات دقیق دکتر روبرتو کاریا به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز قدردانی کرد و گفت: تسلط ایشان به متن قانون اساسی و اشاره به نکاتی که ما بیان نکرده بودیم، بسیار ارزشمند بود و نشان‌دهنده لزوم تداوم این‌گونه نشست‌هاست. البته تبیین دقیق و موفق این مباحث، نیازمند توجه و ممارست بیشتر است.

رئیس پژوهشکده شورای نگهبان در ادامه با اشاره به تجربه قانون‌گذاری در جمهوری اسلامی ایران اظهار کرد: از زمان تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حرکت در جهت نهادینه‌سازی آزادی بر پایه ارزش‌های اسلامی آغاز شده و تاکنون تجارب مفیدی در این مسیر حاصل شده است. البته نواقصی هم وجود دارد که با همت اندیشمندان، چه در داخل کشور و چه در عرصه بین‌الملل، می‌توان آنها را رفع کرد.

کدخدایی در پایان با ابراز تشکر مجدد از همه اساتید ایرانی و ایتالیایی شرکت‌کننده در این نشست، از دکتر امامی و همکاران‌شان در رایزنی فرهنگی، و نیز از پژوهشکده شورای نگهبان بابت برقراری این ارتباط علمی قدردانی کرد و گفت: ما آمادگی داریم در فرصت‌های آینده جلسات بیشتری با موضوعات دقیق‌تر برگزار کنیم که هم برای ما آموزنده خواهد بود و هم مسیر گفت‌وگوی علمی را توسعه خواهد داد.

دون روبرتو کاریا: آزادی در غرب به فردگرایی افراطی تبدیل شده، اما در ایران بر اساس مسئولیت در برابر خدا تعریف می‌شود

دکتر دون روبرتو کاریا، استاد اخلاق اجتماعی در دانشکده الهیات ساردینیا نیز در این نشست علمی طی سخنانی بر اشتراکات الهیاتی میان اسلام شیعی و سنت مسیحی کاتولیک تأکید کرد

وی همچنین به بررسی تحولات مفهوم آزادی دینی در غرب و ایران پرداخت و تفاوت‌های بنیادین این دو نظام را تحلیل کرد.

اشتراکات الهیاتی اسلام و مسیحیت

دکتر کاریا در آغاز سخنان خود با تشکر از برگزارکنندگان این نشست، گفت: از شنیدن مطالب مطرح‌شده در این جلسه لذت بردم و به‌ویژه بر برخی عناصر الهیاتی مشترک میان اسلام شیعی ایرانی از قرن شانزدهم تا امروز و سنت مسیحیت کاتولیک تأکید می‌کنم.

وی افزود: اصلی مانند منشأ الهی حیات، نقش وحی در روشنگری عقل طبیعی برای درک قانون الهی، مفهوم مهدویت در اسلام و مسیحیت، شفاعت ائمه و اولیای دین، و نیز مفهوم آزادی درونی و بیرونی، از جمله این اشتراکات هستند.

آزادی به مثابه موهبت و مسئولیت

این استاد اخلاق اجتماعی با اشاره به سخنان دکتر غفاری درباره آزادی به عنوان موهبت الهی، توضیح داد: در غرب، برای تعریف این موهبت از مفهوم Munus استفاده می‌شود که همزمان هم یک هدیه است و هم یک تکلیف و مسئولیت. متأسفانه در غرب، برخلاف ایران که در پنجاه سال گذشته مسیر خود را بر اساس اصول الهیاتی پیش برده، بنیان‌های فرهنگی و مسیحی حقوق و قانون‌گذاری تضعیف شده است.

انحراف فلسفی غرب و تأثیر آن بر قانونگذاری

دکتر کاریا با اشاره به تحولات فلسفی غرب از قرن شانزدهم میلادی گفت: در حالی که در ایران، تشیع به عنوان یک نظام فکری قوی شکل گرفت، در غرب، انحراف به سمت عرفان‌گرایی افراطی و جادو، و سپس واکنش‌های فلسفیِ ضد الهیاتی، باعث شد تا پایه‌های قانونگذاری از وحی و قانون الهی فاصله بگیرد.

وی ادامه داد: نتیجه این شد که امروز در غرب، اقتدار به جای حقیقت مبنای قانونگذاری قرار گرفته است. این رویکرد که Autoritas non veritas facit legem (اقتدار، نه حقیقت، قانون را می‌سازد) نام دارد، باعث شده تا حقوق بشر و آزادی‌های فردی، بدون توجه به مسئولیت‌های الهی و اخلاقی تعریف شود.

تفاوت بنیادین قانون اساسی ایران و غرب

این استاد دانشگاه با مقایسه قانون اساسی ایران و غرب خاطرنشان کرد: در قانون اساسی ایران، به‌ویژه در اصل ۲، بر ایمان به اصول الهی، کرامت انسانی و مبارزه با فساد تأکید شده است. این در حالی است که در قوانین غربی، آزادی دینی بدون توجه به تکلیف جستجوی حقیقت تعریف می‌شود.

وی با اشاره به اصل ۱۲ و ۱۳ قانون اساسی ایران گفت: نگاه قانون اساسی ایران به ادیان دیگر، صرفاً یک تسامح نیست، بلکه احترام به هویت آنهاست، البته در چارچوبی که نظام اسلامی تعیین کرده است. این رویکرد، برخلاف غرب که فردگرایی افراطی به بتواره شدن خویشتن انجامیده، تعادل مناسبی بین آزادی و مسئولیت ایجاد می‌کند.

نتیجه‌گیری: لزوم بازگشت به مبانی الهیاتی

دکتر کاریا در پایان با استناد به آموزه‌های کلیسای کاتولیک و تشیع تأکید کرد: هر نظام حقوقی باید بر اساس توانایی انسان در شناخت خدا از طریق وحی و عقل طبیعی بنا شود. آزادی واقعی، نه در نادیده گرفتن حقیقت، بلکه در پذیرش مسئولیت در برابر خدا و جامعه محقق می‌شود.

وی با تشکر از حضار، ابراز امیدواری کرد که گفت‌و‌گو‌های بیشتری بین اندیشمندان اسلامی و مسیحی برای تبیین مشترکات فکری صورت گیرد.

چهل‌ویکمین پیش‌نشست این همایش با عنوان آزادیِ بدون هویت و آزادیِ ریشه‌دار در الگوی غربی و ایرانی به همت پژوهشکده شورای نگهبان و با همکاری رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در رم، روز پنج‌شنبه ۱۹ تیرماه ۱۴۰۴ برگزار شد. اختتامیه همایش بین‌المللی حقوق ملت و آزادی‌های مشروع نیز در آذرماه سال جاری در تهران برگزار خواهد شد.

منبع: ایسنا