یوز برگشت اما حمایت نه؛ روایت احیای میاندشت با دست‌های خالی و دل‌های پرامید

اقتصاد۲۴- «به‌اندازه یک‌دهم توران هم دیده نشده‌ایم. از سال ۸۸ نه نیروی محیطبانی زیاد شده و نه تجهیزات. پارک ملی توران برای هر پاسگاه محیطبانی یک خودرو دارد، اما ما حتی یک خودروی عملیاتی نداریم! از ابتدایی‌ترین ابزار حفاظتی محروم‌ایم. آب داریم، ولی آبرسانی با تراکتور با ظرفیت فقط سه تا چهار هزار لیتر انجام می‌شود، درحالی‌که استان‌های خراسان‌جنوبی و سمنان کامیون‌های مخصوص آبرسانی ۱۲ هزار لیتری دارند.» اینها گفته‌های «احمد صفرزاده»، رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان جاجرم، است. پناهگاهی که با پنج سال کوشش مداوم او، محیطبانان، مردم محلی و همراهی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست خراسان‌شمالی احیا شده و شاهد حضور دوباره یوزپلنگ آسیایی بوده است. در روز ملی یوز درحالی‌که همه نگاه‌ها به‌سمت توران چه به‌لحاظ زیستگاه، سایت فراجمعیت و جاده عباس‌آباد است، سراغ میاندشت رفتیم.

بین سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۳ مشاهده‌ای از یوز در پناهگاه میاندشت ثبت نشد، همین موضوع بحث‌هایی درباره انقراض محلی این گونه در این زیستگاه را مطرح کرد. اما مجموعه‌ای از برنامه‌های حفاظتی که از سال ۱۳۹۹ «احمد صفرزاده»، رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان جاجرم، همکارانش و جامعه محلی انجام دادند، یوز را بار دیگر به این زیستگاه برگرداند. به‌طوری‌که امروز پناهگاه حیات‌وحش میاندشت یکی از زیستگاه‌های اصلی یوز است. به‌گفته صفرزاده سال ۱۳۹۹ که او درگیر حفاظت از این پناهگاه حیات‌وحش شد، جمعیت آهو حدود یک هزار و ۲۰۰ تا یک‌هزار و ۳۰۰ و جمعیت قوچ‌ومیش حدود ۱۰ تا ۲۰ فرد بود. «در ظاهر شاید تعداد طعمه‌ها قابل‌قبول به‌نظر برسد، ولی سه نیاز اصلی زیستگاه که برای ما حیاتی‌اند، یعنی آب، غذا و امنیت، کاملاً دچار مشکل بود. در مناطق کویری اگر دو سه روز آب نباشد، حیوان مجبور به ترک زیستگاه می‌شود و ممکن است اتفاقات ناگواری برایش بیفتد.»

وضعیت وخیم آب باعث شد تأمین آب به‌عنوان گام نخست احیای منطقه مدنظر قرار گیرد. «از چاه‌های کشاورزی آب می‌خریدیم و با تانکر به منطقه می‌آوردیم. اما نه‌فقط در تأمین، بلکه در توزیع آب هم مشکلات زیادی داشتیم. در آن چندسال اول، آبرسانی واقعاً یکی از سخت‌ترین چالش‌های ما بود.»

در این دوره، کار‌های پایه‌ای مثل ترمیم آبشخور‌ها یا استفاده از تلمبه‌های بادی هم مدنظر قرار گرفت، اما همچنان تأمین آب با مشکل مواجه بود. صفرزاده و همکارانش با کمک فعالان محلی توانستند مسئله را با بهره‌گیری از دانش محلی و احداث بندسار‌ها (بند‌های خاکی) حل کنند.» در این چندسال حدود ۲۰ بند خاکی در نقاط مختلف ساختیم. البته بعضی‌ها در جانمایی مشکل داشتند، ولی کم‌کم تجربه کسب کردیم و الان می‌دانیم دقیقاً کجا باید بند بزنیم تا بهترین بازده را داشته باشد. این بند‌ها واقعاً ما را نجات دادند. در فصل بهار، با همین بند‌ها می‌توانیم چهار تا پنج ماه آب کافی داشته باشیم.»

در مرحله بعد، ذخیره آب‌بند‌ها به‌شکلی‌که در تابستان قابل‌استفاده باشد، در دستورکار قرار گرفت. «استخر‌های ذخیره آب و مخازن بزرگی ساختیم که آب بندسار‌ها را ذخیره می‌کرد. امسال که بارندگی در میاندشت از همیشه کمتر بود، به لطف این ذخیره‌ها ما مشکلی برای تأمین آب نداشتیم و حتی ذخایرمان بیشتر از مصرف هم بود.»

بند‌های خاکی نه‌تنها باعث ذخیره آب شدند، بلکه به احیای پوشش گیاهی هم کمک کردند. «از نظر پوشش گیاهی هم بند‌های خاکی به‌مرور باعث رشد پوشش سبز و علوفه شدند. امسال حدود ۱۰ هکتار بذرکاری با کمک همیاران و بدون استفاده از حتی یک ریال بودجه دولتی داشتیم. کاری که در پروژه‌های منابع‌طبیعی و محیط‌زیست با بودجه‌های سنگین انجام می‌شد، ما با ظرفیت مردمی و بدون پیمانکار انجام دادیم.»

آب که جمع شد و پوشش گیاهی بهبود یافت، اکوسیستمی جذاب برای پرندگان شکل گرفت: «از نتایج دیگر بند‌های خاکی، حضور گسترده پرندگان مهاجر بود. همین سال گذشته، سه تا چهار هزار پرنده در میاندشت مشاهده شدند. حتی با وجود گرمای تابستان، در اطراف بند‌هایی که هنوز کمی آب دارند، اکوسیستمی شکل گرفته است و مجموعه‌ای از جانوران زیست می‌کنند.»

بیشتر بخوانید: آیا تالاب گاوخونی در آستانه مرگ قرار دارد؟ رد پای پتاس در نابودی یک زیست‌بوم دیگر + فیلم

در این سال‌ها آموزش هم مدنظر قرار گرفت. «بومی اینجا هستم، از سال ۸۸ تا ۹۴ میاندشت بودم و منطقه را می‌شناختم. سال ۹۹ که دوباره برگشتم، یک تیم مردمی به‌نام «تیم مشارکت مردمی یوزپلنگ آسیایی» برای نهال‌کاری راه‌اندازی کردیم. ۱۰ کمیته داشتیم؛ از دانش‌آموزان گرفته تا دامداران و کشاورزان. هر کمیته برای خودش چندین عضو فعال داشت. گرچه انجمن نبودند، ولی همراهی می‌کردند. سه دوره همایش یوز بدون هیچ هزینه‌ای از اعتبارات دولتی برگزار کردیم و همه‌چیز با کمک مردم انجام شد. مردم احساس می‌کنند میاندشت و یوزپلنگ بخشی از هویتشان است، در این سال‌ها اتحادی در شهر شکل گرفته و حفاظت از یوز مطالبه جدی برای مردم شده است.»

جمعیت آهو در این پنج سال به چهار هزار فرد رسیده است و به‌گفته صفرزاده زیستگاه ظرفیت جمعیت بیشتر را هم ندارد. «منطقه کویری و خشک و علوفه کم است. کمبود علوفه دام را هم به دردسر انداخته است، بااین‌حال، دامداران همراهی می‌کنند. وقتی می‌خواهیم بند بزنیم یا نهال‌کاری کنیم، دامداران داوطلبانه برای کمک می‌آیند.»

مجموعه اقدامات انجام‌شده در این سال‌ها یوز‌ها را به‌سمت میاندشت جذب کرده است. «بعد از سال ۹۷ هیچ مشاهده‌ای در این پناهگاه حیات‌وحش نداشتیم. سال ۱۴۰۳ یک یوز در قلب میاندشت دیده شد. امسال هم مشاهده یوز داشتیم. به‌نظر می‌رسد میاندشت دوباره به‌عنوان زیستگاه از سوی این گونه پذیرفته شده و اگر همین روند ادامه یابد، میاندشت می‌تواند یکی از زیستگاه‌های پایدار یوز در ایران باشد. تنها تفاوت ما نسبت به توران، وسعت است. توران شاید ۲۰ برابر میاندشت باشد و یوزکنام آنجا هم بیش از ۱۰ برابر یوزکنام اینجاست.»

گرچه در بعد حفاظت همه‌چیز در میاندشت خوب پیش می‌رفت، اما در بعد امکانات و تجهیزات، شرایط مثل قبل و حتی بدتر بود. آنچه فرسوده می‌شد و از کار می‌افتاد غیرقابل جایگزین بود. «به‌اندازه یک‌دهم توران هم دیده نشده‌ایم. از سال ۸۸ نه نیروی محیطبانی زیاد شده و نه تجهیزات. پارک ملی توران برای هر پاسگاه محیطبانی یک خودرو دارد، اما ما حتی یک خودروی عملیاتی نداریم! از ابتدایی‌ترین ابزار حفاظتی محروم‌ایم. آب داریم، ولی آبرسانی با تراکتور با ظرفیت فقط سه تا چهار هزار لیتر انجام می‌شود، درحالی‌که استان‌های خراسان‌جنوبی و سمنان کامیون‌های ۱۲ هزار لیتری مخصوص آبرسانی دارند.»

از نظر صفرزاده میاندشت به حداقل امکاناتی نظیر خودرو عملیاتی، کامیون آبرسان و موتورسیکلت مناسب نیاز دارد. «اگر این امکانات تأمین شود، میاندشت قطعاً می‌تواند یکی از زیستگاه‌های اصلی یوز در کشور باشد. در دهه ۸۰ و ۹۰ به‌دلایل متعدد حضور یوز کمرنگ شد، اما الان دوباره زنده شده است. اما اگر فقط یکی‌دو هفته منطقه رها شود، تمام زحمات از بین می‌رود.»

صفرزاده یک خواسته دارد؛ برخورد عادلانه و منصفانه بین میاندشت و توران. «در میاندشت آب هست، طعمه هست، امنیت هست. نمی‌گوییم به ما اندازه توران امکانات بدهید، یک‌ششم آن برای ما کافی است تا نتیجه بهتری بگیریم. در چند سال گذشته، رشد جمعیت حیات‌وحش ما از همه مناطق بیشتر بوده و الان به مرحله سرریز جمعیتی رسیده‌ایم. ولی متأسفانه محیطبانان زیستگاه یوز در خراسان‌شمالی فراموش شده‌اند. زمانی نگاه متفاوتی به محیطبان یوز بود و آنها در سطح دیگری قرار داشتند. پروژه یوز ملی که فعال بود، جوکار و اسلامی خودشان به محیطبان‌ها سر می‌زدند، اما الان نه دوره آموزشی داریم، نه بازدید مسئولان. درحالی‌که ما باید برای حفاظت این زیستگاه‌های شکننده، محیطبان‌های توانمند و باانگیزه داشته باشیم. اگر یأس و ناامیدی غالب شود، هیچ امکاناتی ما را نجات نمی‌دهد.»

میاندشت، الگویی موفق از حفاظت

«باقر نظامی»، مدیر پروژه ملی یوزپلنگ آسیایی و زیست‌بوم‌های مرتبط، برای سال‌ها میاندشت و تحولات آن را رصد کرده است. «از زمانی که «کوشکی»، یوز نر سایت تکثیر، به میاندشت رفت، مشاهدات یوز در این منطقه افزایش پیدا کرد. با رفتن کوشکی مشاهدات کاهش یافت. امیدواریم که با توجه به الگوی مدیریت بسیار خوبی که در استان خراسان‌شمالی در این منطقه در حال انجام است، شاهد افزایش جمعیت و مشاهدات یوز در آن باشیم.»

او الگوی حفاظت در میاندشت را موفق می‌داند. «با مدیریت منابع آب به روش‌های سنتی، احیای پوشش گیاهی، حفاظت بسیار مؤثر گونه‌ای مثل آهو، یک الگو و نمونه مثال‌زدنی در میاندشت شکل گرفته است.»

هزار مانع بر سر مشارکت مردم

«ابراهیم حسینی»، از فعالان محلی، بیش از ۱۵ سال است که برای حفاظت از میاندشت فعالیت می‌کند. او در طرح ایجاد بند‌های خاکی دخیل بود و با همیاری محیطبانان و… توانستند پوشش گیاهی منطقه‌ای را که به آن «دق» می‌گفتند، احیا کنند. «در زمان مدیریت آقایان آبسالان، هراتی، موسوی و اکنون صفرزاده، در منطقه فعال بوده‌ام. به‌این‌ترتیب، ۱۶-۱۷ سال است که برای حفاظت از میاندشت کار می‌کنم.»

عمده فعالیت حسینی و دوستانش در زمینه گشت، کنترل و پایش زیستگاه در کنار سرشماری است. بااین‌حال، آنها هم مشکل کم ندارند. «یکی از اصلی‌ترین مشکلات ما موضوع ثبت انجمن بود. با اینکه سال‌هاست در این حوزه فعالیت داریم، اما هر بار تلاش کردیم NGO ثبت کنیم، با مخالفت مواجه شدیم. در یک دوره نگاه امنیتی شدیدی وجود داشت. اساسنامه ما ده‌ها بار رد شد و حتی پس از اصلاح نیز مشکلاتی به‌وجود آمد و نهایتاً موفق به ثبت رسمی نشدیم.»

بیشتر بخوانید: فیلم/ هم‌نشینی یوزپلنگ ایرانی و گورخر در کنار آب!

آنها با وجود تمام مسائل سه سال پیاپی همایش یوز را برگزار کرده‌اند. «ازآنجاکه اداره‌کل نقشی در برگزاری نداشت، با ما مخالفت کردند. درحالی‌که ما همواره نماینده‌ای از اداره‌کل را دعوت می‌کردیم. امسال هم می‌گویند همایش را برگزار نکنید. هیچ حمایتی از ما نمی‌شود. حتی اگر NGO رسمی هم می‌بودیم، باز حمایتی نمی‌کردند. در قالب تیم مشارکت مردمی هر برنامه‌ای که بخواهیم انجام دهیم، با مانع‌تراشی مواجه می‌شویم. برای برگزاری کلاس آموزشی مجوز صادر نمی‌کنند یا اجازه ورود به منطقه نمی‌دهند.»

در کنار تمام این محدودیت‌ها حسینی و دوستانش بیکار ننشسته‌اند. «کلاس‌های آموزشی متعددی برگزار کردیم؛ از جمله درباره خزندگان، پرندگان و حتی برنامه‌های دوچرخه‌سواری در حاشیه میاندشت داشتیم. در دو سال گذشته هم به کمک آقای صفرزاده تیم مشارکت مردمی تشکیل داده‌ایم.»

این فعال محیط‌زیست به افزایش جمعیت حیات‌وحش در دو دهه اخیر اشاره می‌کند. «از سال ۱۳۸۵ وضعیت بسیار بحرانی و جمعیت آهو به حدود ۱۳۰ فرد کاهش یافته بود. آن سال‌ها به‌واسطه این کاهش جمعیت تصمیم داشتند میاندشت را از فهرست مناطق چهارگانه خارج کنند، اما به لطف تلاش‌های آقای هراتی، محیطبانان و روابط سازنده با جوامع محلی، جمعیت به‌تدریج افزایش یافت و به یک‌هزار و ۵۴۰ فرد رسید. در سال ۱۳۹۵، با همین جمعیت، منطقه به آقای موسوی تحویل داده شد. یکی‌دو سال خشکسالی و… موجب افت جمعیت شد. اما آقای صفرزاده با مدیریت منابع آب و برقراری روابط مؤثر با جوامع محلی توانست مجدداً شرایط را بهبود دهد.»

به‌گفته حسینی، بزرگ‌ترین چالش میاندشت طی نیم‌قرن گذشته همواره تأمین آب برای حیات‌وحش بوده است. «یکی از محیطبانان باسابقه به‌نام آقای پوررضوان که قبلاً چوپان بوده، نقل می‌کرد که ما در گذشته با بیل و ابزار ابتدایی بند‌های خاکی در مسیر سیلاب می‌ساختیم تا دام‌هایمان از آب باران بهره‌مند شوند. همین دانش بومی الهام‌بخش طرح‌های جدید شد. در مسیر سیلاب، بند‌های خاکی را ساختیم و اکنون، با وجود گرمای شدید و خشکسالی بی‌سابقه، همچنان دو تا سه بند دارای آب هستند و نیاز حیات‌وحش را تا زمستان و بارندگی بعدی تأمین می‌کنند. این دستاورد‌ها مرهون تلاش محیطبانان و همراهی جوامع محلی است. ما هم هر آنچه در توان داشتیم، در زمینه آموزش و فعالیت‌های مشارکتی انجام دادیم.»

«رضا شکاریان»، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان خراسان‌شمالی، تعداد مشاهدات یوز در سال ۱۴۰۳ را ۱۵ مورد و در پنج‌ماهه اخیر سال جاری را هشت مورد عنوان کرد. «با تلاش‌های صورت‌گرفته شاهد حضور دوباره یوز در میاندشت بودیم. ضمن آنکه جمعیت آهو نیز در پناهگاه حیات‌وحش میاندشت به‌شکل قابل‌قبولی افزایش یافت. در حال حاضر خراسان‌شمالی زیستگاه پرجمعیت‌ترین جمعیت آهو در ایران است.»

به‌گفته این مقام مسئول فعالیت‌های انجام‌شده در میاندشت باعث شد در سومین همایش پارک‌های ملی و مناطق حفاظت‌شده احمد صفرزاده، رئیس اداره محیط‌زیست جاجرم، جایزه ایده برتر را دریافت کند.

منبع: روزنامه پیام ما