تنش آبی در جنگ با میراث جهانی ایران/ تخت‌جمشید، نقش‌جهان، گنبد سلطانیه و شهر یزد در معرض آسیب‌های شدید فرونشست

اقتصاد۲۴- خشکسالی، تنش آبی و پدیده‌های حدی موضوعاتی که یونسکو در گزارش اخیر خود در مورد آنها هشدار داده و اعلام کرده است حدود ۷۳ درصد از سایت‌های میراث جهانی در کشور‌های مختلف در معرض تهدید ناشی از این پدیده‌ها قرار دارند. تهدید‌هایی که از سویی ریشه در تغییراقلیم دارد و از سویی مربوط به مدیریت ناپایدار منابع به‌ویژه منابع آبی و توسعه نامتوازن است. براساس تازه‌ترین تحلیل یونسکو و مؤسسه منابع جهانی (WRI)، مجموع این عوامل ساختار و ارزش‌های فرهنگی و طبیعی این مکان‌های منحصر‌به‌فرد را که میراث بشری محسوب می‌شوند، با خطر جدی مواجه کرده است. هر چند در گزارش یونسکو به مخاطراتی که آثار جهانی ایران را تهدید می‌کند، اشاره‌ای نشده است، اما در سال‌های اخیر کارشناسان بار‌ها در مورد تهدیدات مرتبط با مخاطرات آبی به‌ویژه فرونشست زمین که نتیجه مدیریت غیراصولی منابع آب زیرزمینی است، هشدار داده‌اند.

براساس آخرین گزارش مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، سایت‌های تاریخی در ایران از جمله تخت‌جمشید، نقش‌جهان، مسجدجامع اصفهان، گنبد سلطانیه و شهر تاریخی یزد در معرض آسیب‌های شدید ناشی از فرونشست قرار دارند. این بررسی نشان داده است از ۶۳ سایت میراث جهانی ایران ۲۷ سایت در مناطق پرخطر فرونشست زمین قرار دارند. کارشناسان و پژوهشگران راهکار‌هایی برای محافظت از این آثار هم ارائه داده‌اند و همچنان مطالعاتی در این زمینه در حال انجام است، در گزارش اخیر یونسکو نیز راهکار‌هایی به دولت‌ها پیشنهاد شده تا میزان آسیب ناشی از این مخاطرات را به حداقل برساند و خواستار تقویت تاب‌آوری، مدیریت پایدار آب و بهره‌گیری از تجربه‌های محلی و فناوری‌های نوین برای جلوگیری از بروز فاجعه‌ای فرهنگی شده است.

در گزارشی که هفته گذشته در سایت یونسکو منتشر شده، آمده است ۷۳ درصد سایت‌های میراث جهانی با حداقل یک خطر مرتبط با آب -از جمله خشکسالی، تنش آبی یا سیلاب‌های رودخانه‌ای و ساحلی- تهدید می‌شوند و ۲۱ درصد از این آثار با چند خطر هم‌زمان مواجه هستند. براساس این گزارش در سراسر جهان، سایت‌های میراث جهانی بین دو بحران کم‌آبی و پرآبی (بارش‌های حدی) گرفتار هستند. بحرانی که منشأ آن تغییراقلیم، توسعه نامتوازن شهری، برداشت بی‌رویه آب است و به‌ویژه در مناطقی مانند خاورمیانه، شمال آفریقا، بخش‌هایی از جنوب آسیا و شمال چین شدیدتر است.

بررسی‌هایی که گزارش یونسکو به آن استناد کرده، نشان داده است ۶۰۰ سایت میراث جهانی -که حدود ۹۰ درصد آنها فرهنگی و تاریخی هستند- به‌شدت در معرض خطر کمبود آب -تنش آبی یا خشکسالی- قرار دارند. سایت‌های میراث طبیعی نیز با مسائلی از قبیل فشار بر اکوسیستم‌ها و تهدید تنوع‌زیستی روبه‌رو هستند. این گزارش مصادیقی از این آسیب‌ها را نیز معرفی کرده و از سایت‌های جهانی مانند اهوار در جنوب عراق (شامل سه شهر با منشأ سومری -اور، اوروک، اریدو- و چهار منطقه تالابی از مرداب‌های بین‌النهرین) و آبشار ویکتوریا (در مرز زامبیا و زیمبابوه) نام برده است که از سال ۲۰۲۰ با خشکسالی‌های شدید چندساله مواجه بوده‌اند.

اما تنها کم‌آبی نیست که این سایت‌های طبیعی را تهدید می‌کند، در نقاطی از جهان سیلاب‌ها و بارش‌های حدی هستند که منجر به آسیب به سایت‌های میراث طبیعی شده‌اند. براساس این گزارش، در سال‌های اخیر سیلاب حدود ۴۰۰ سایت میراث جهانی را تحت‌تأثیر قرار داده است. در سال ۲۰۲۰ سیلاب‌های شدید در پارک ملی کوه‌های روانزوری در اوگاندا سیستم‌های رودخانه‌ای را مختل و برای جوامع محلی و حیات‌وحش مشکلاتی ایجاد کرد. در سال ۲۰۲۲ سیلاب‌های گسترده باعث تعطیلی موقت پارک ملی یلواستون در آمریکا شدند و بیش از ۲۰ میلیون دلار خسارت به این مجموعه وارد کردند. در سال جاری میلادی نیز سیلاب شدید در پارک ملی کازیرانگا در هند به ازدست‌رفتن گونه‌های جانوری ارزشمندی که در این محدوده زندگی می‌کردند، منجر شد.

مخاطرات آبی علاوه‌بر میراث طبیعی، میراث فرهنگی کشور‌های مختلف را نیز تهدید می‌کند. در ایران نقش‌رستم یکی از مصادیق برجسته این موضوع است که شکاف‌های عمیق ناشی از فرونشست زمین تا چند قدمی آن رسیده است. در گزارش یونسکو نیز موارد متعدد دیگری عنوان شده است؛ از جمله سیلاب‌های فاجعه‌باری که در سال ۲۰۲۲ حدود یک‌سوم از پاکستان را زیر آب فرو برد و به آثار باستانی موهن‌جودارو -پایتخت تمدن دره سند- خسارات قابل‌توجهی وارد کرد. سایر سایت‌های باستانی مانند مناره جام در افغانستان و پترا در اردن -از عجایب هفتگانه جدید جهان- نیز در سال‌های اخیر تحت‌تأثیر سیلاب قرار گرفته و آسیب دیده‌اند. اما موردی که این گزارش به آن اشاره کرده و قابل‌تأمل است، سایت‌هایی در آفریقاست که در مقاطعی از خشکسالی و در مقاطعی از سیلاب آسیب دیده‌اند. از جمله مرکز تاریخی آگادِز در نیجر که با چالش‌های ترکیبی خشکسالی شدید و سیلاب‌های سنگین مواجه شد. یا قلعه‌ها و دژ‌های ساحلی غنا که در معرض خطر بالا آمدن سطح دریا قرار دارند که بقایای مهم این مراکز تجاری مستحکم را که بخشی از تاریخ تجارت جهانی اولیه بوده‌اند، تهدید می‌کند. این گزارش تأکید کرده است: «حدود ۵۰ سایت میراث جهانی به‌شدت در معرض سیلاب‌های ساحلی قرار دارند.»

ایران هم از این تجربه چندان مصون نبوده است. در سیل سراسری سال ۱۳۹۸ معاون میراث‌فرهنگی وقت اعلام کرد: «۷۳۰ اثر تاریخی در ۲۵ استان کشور در اثر بارش باران و سیلاب آسیب دیده‌اند که براساس بررسی‌ها و پایش‌های انجام‌شده به اعتباری معادل ۳۰۰ میلیارد تومان برای مرمت و نجات‌بخشی نیاز دارند.» پل کشکان و قلعه فلک‌الافلاک در استان لرستان بارزترین نموه‌های تخریب بنا‌های تاریخی بودند که در فروردین آن سال تخریبشان بازتاب گسترده‌ای پیدا کرد. در همان مقطع اعلام شد در جریان این سیل احتمال آسیب به سازه‌های آبی شوشتر نیز وجود دارد و یونسکو از ایران در مورد آثار ایرانی ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی از جمله گنبد قابوس و سازه‌های آبی شوشتر، گزارشی خواسته بود تا میزان خسارات برآورد شود.

یکی از نکات قابل‌تأمل در این گزارش موضوعی است که در جمله «لازاره الوندو آسومو» مدیر میراث جهانی یونسکو نقل شده است. او معتقد است: «این گزارش بر ضرورت پرداختن به خطرات مرتبط با آب در سایت‌های میراث جهانی تأکید می‌کند؛ خطراتی که تحت‌تأثیر تغییراقلیم تشدید شده‌اند. تقویت تاب‌آوری از طریق نوآوری، دانش سنتی و همکاری با جوامع محلی، برای حفاظت از این مکان‌های بی‌بدیل برای نسل‌های آینده ضروری است.» یونسکو در این گزارش بر دانش سنتی مدیریت منابع آب تأکید کرده و در جایی از گزارش آورده است: «این سایت‌ها یادآور رابطه پایدار انسان با منابع آب هستند؛ از چشم‌انداز‌های باشکوهی که در طول هزاران سال شکل گرفته‌اند تا بنا‌های فرهنگی که با نبوغ انسانی ساخته شده‌اند -مانند سیستم‌های آبیاری باستانی، کانال‌های تاریخی و دستاورد‌های مهندسی- که همگی نمایانگر همکاری انسان با طبیعت و پیشرفت جوامع در طول نسل‌ها هستند.

اما برهم خوردن تعادل در مدیریت منابع آب می‌تواند خطرات جدی برای همین آثار ایجاد کند و یکپارچگی این مکان‌های بی‌نظیر را تهدید می‌کند.» موضوعی که بار‌ها در مورد تهدیدات آثار تاریخی ایران هم به آن اشاره شده است. تعامل با طبیعت در معماری و مدیریت منابع آب در گذشته، باعث شکل‌گیری و گسترش مراکز تمدنی بسیاری در نقاط مختلف جهان شده است. در دوران معاصر، اما این امر کمتر در جریان توسعه مورد توجه قرار گرفته است. توسعه نامتوازن بدون توجه به شرایط اقلیم و محدودیت منابع، عاری از خلاقیت در مدیریت منابع و بهره‌گیری بدون آسیب و تخریب از منابع طبیعی، باعث شده است تعادل در ارتباط انسان و طبیعت به‌هم خورد.

یونسکو، اما در بخش ارائه راهکار مواردی را مطرح کرده است که می‌تواند کشور‌ها را در مواجهه با این بحران‌ها حمایت کند. تأکید یونسکو در این بخش بر حمایت و توجه به دانش سنتی است. موضوعی که در کشور ما با قنات و آب‌انبار و یخچال مصداق پیدا می‌کند. شیوه‌های مدیریت منابع آب که یک نمونه از آن که قنات ایرانی است، در سال ۱۳۹۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. اما دانش مدیریت آب به شیوه قنات هرگز در دنیای معاصر ایران مورد توجه قرار نگرفته و به‌عکس، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی نه‌تنها آثار تاریخی که حیات را در برخی از مناطق کشور با تهدیدی جدی مواجه کرده و زمینه‌ساز مهاجرت و خالی از سکنه شدن برخی مناطق شده است.

یونسکو در این گزارش تأکید کرده است: «دسترسی به راه‌حل‌ها امکان‌پذیر است، به‌ویژه زمانی که با همکاری بین‌المللی، نوآوری و دانش سنتی همراه باشند.» و اعلام کرده که فعالانه از کشور‌های عضو حمایت می‌کند تا از طریق ترکیبی از مکانیزم‌های اضطراری، راهنمایی‌های فنی و همکاری‌های بلندمدت با تهدیدات مرتبط با آب مقابله کنند. این نهاد بین‌المللی در این بخش اعلام کرده است حمایت‌های اضطراری خود را از طریق ابزار‌هایی مانند کمک‌های بین‌المللی صندوق میراث جهانی، مرکز پاسخ سریع (RRF) و صندوق اضطراری میراث (HEF) ارائه می‌کند. آموزش در جهت ظرفیت‌سازی و حمایت‌های فنی، تقویت دانش بومی که منجر به افزایش تاب‌آوری بلندمدت، کاهش ریسک بلایا و مدیریت پایدار منابع آب در سایت‌های میراث جهانی می‌شود، از جمله برنامه‌هایی است که یونسکو در راستای حمایت از کشور‌های عضو پیشنهاد می‌کند.

نمونه‌های موفقی که در ادامه این گزارش آمده است، نشان می‌دهد مواجهه با اثرات تغییراقلیم و مخاطرات آبی به‌ویژه در سایت‌های میراث جهانی راهکار‌های عملیاتی دارند که در برخی مناطق مورد سنجش قرار گرفته‌اند. مدیریت منابع آب یکی از این موارد است. در بخشی از این گزارش به تجربه شهر پترا در اردن اشاره و تأکید شده: «مدیریت یکپارچه منابع آب به‌طور فزاینده‌ای وارد برنامه‌های حفاظت از میراث جهانی شده است. در پترا در اردن با طراحی سیستم‌های هشدار زودهنگام در مواقع سیل ناگهانی، از بنا‌های تاریخی محافظت می‌کنند. در چین هم دولت تغییر کاربری زمین در مناطقی را که پرندگان مهاجر در فصولی از سال وارد می‌شوند، ممنوع کرده و با بازسازی تالاب‌ها باعث شده است جمعیت پرندگان در برخی مناطق پنج‌برابر بیشتر شود و این پرندگان دوباره زیستگاه مناسب خود را در فصل مهاجرت پیدا کنند. سازگار شدن با اقلیم درحالی‌که به ارزش میراثی سایت‌ها نیز توجه می‌شود، اهمیت دارد. در منطقه باستانی چان‌چان در پرو، مسئولان سایت با بهبود زهکشی و ساخت خاک‌ریز، سعی کرده‌اند از آسیب بارندگی شدید به دیوار‌های خشتی جلوگیری کنند. در افغانستان و در مناره و آثار تاریخی جام، یونسکو برای جلوگیری از آسیب بیشتر پس از سیلاب‌ها، پروژه‌های اضطراری تعریف کرده است تا با کمک اصول فنی مدیریت سیل در آن منطقه بهبود پیدا کند.».

اما در پایان این گزارش باز هم موضوع تکیه بر دانش بومی تأکید شده و آمده است: «استفاده از تجربه‌های سنتی و مشارکت مردم محلی با نهاد‌های ملی و بین‌المللی در مدیریت این بحران نقش کلیدی دارد. مثلاً در تراس‌های برنج کوه‌های فیلیپین، احیای سیستم‌های آبیاری قدیمی و بازسازی جنگل‌ها باعث شده است هم میراث‌فرهنگی حفظ شود و هم منطقه در برابر خشکسالی و فرسایش مقاوم‌تر شود.» در کنار دانش بومی، فناوری‌های نوین هم می‌تواند در حفاظت از سایت‌های تاریخی که در معرض تهدیدات آبی قرار دارند، کمک‌کننده باشد: «ابزار‌هایی مثل نقشه‌برداری با GIS، سنجش از دور و بررسی کیفیت آب، اطلاعات لحظه‌ای به مدیران سایت‌ها و تصمیم‌گیرندگان می‌دهند تا سریع‌تر و دقیق‌تر به تهدیدات واکنش نشان دهند. در همین راستا، یونسکو یک پلتفرم آنلاین راه‌اندازی کرده است که برای پایش خطرات آبی و برنامه‌ریزی در سطح سایت‌های میراث جهانی استفاده می‌شود.» کارشناسان در مورد سایت‌های تاریخی ایران نیز همین باور را دارند که راهکار‌هایی که هم ریشه در دانش بومی دارد و هم تکیه بر فناوری‌های نو برای مدیریت بحران پیش‌رونده در سایت‌های تاریخی می‌تواند راهگشا باشد. اما اجرایی شدن این راهکار‌ها مستلزم توجه متولیان امر است که گویا چندان رغبتی به پیشگیری از بروز بحران ندارند و در انتظار وقوع آن می‌مانند تا پس از بروز فاجعه در پی چاره باشند.

گزارش یونسکو این نکته را هم یادآوری می‌کند که این مکان‌ها فقط آثار تاریخی نیستند؛ بلکه اکوسیستم‌هایی پویا هستند که با طبیعت و زندگی انسان گره خورده‌اند. برای محافظت بهتر از آنها، باید هم از تجربه‌های سنتی استفاده کنیم، هم از علم روز و هم همکاری بین‌المللی و مشارکت مردم را جدی بگیریم. مدیریت درست منابع آب برای حفظ ارزش این مکان‌ها و ادامه نقش آنها در توسعه پایدار و زندگی بهتر جوامع ضروری است.