توفان نقدینگی در ایران : خانوارها متضرر از پول های سرگردان

به تعریف نبض بورس، در هر اقتصادی داد و ستد و تبادل کالا و خدمات با حلقه واسطی به نام پول محقق میشود. به مجموع پول نقد و شبه پول در یک اقتصاد نقدینگی گفته می‌شود که به سرعت و با کمترین هزینه قابل تبدیل به پول نقد است. نقدینگی (پول و شبه پول) در حد معقول و متناسب با تولید و عرضه کالا و خدمات می‌تواند سبب تسهیل معاملات و رونق اقتصادی شود. اما زمانی که افزایش نقدینگی بدون رشد متناسب در بخش تولید پیش برود، آثار مخربی به بار می‌آورد. یکی از شناخته‌شده‌ترین پیامدهای این پدیده، افزایش تورم است. وقتی نقدینگی در دست مردم افزایش می‌یابد اما کالا و خدمات به اندازه کافی تولید نشود، شاهد تقاضای سفته بازی و واسطه ای در بازار هستیم که در نهایت با فشار به بخش تقاضا قیمت ها را افزایش میدهد. به بیان دیگر با رشد پول سرگردان در اقتصاد بخش های غیرمولد شکل میگیرد که نتیجه آن افزایش قیمت ها است.  موج اول این پدیده اقتصادی باعث آسیب به رفاه و کاهش قدرت خرید خانوارهای ضعیف میشود.

مطابق با نمودار بالا مشاهده میشود قیمت گروه های کالاهای مختلف اقتصادی که بخش بزرگی از بودجه خانوار را تشکیل میدهند همگام با افزایش نقدینگی رشد میکنند.

نقدینگی، تورم و بودجه خانوار

مطابق با گزارش بانک مرکزی و مرکز آمار ایران، دو بخش مسکن و خوراکی و آشامیدنی بیشترین سهم را بودجه خانوار دارند. در سال ۱۴۰۲ مسکن، آب، برق و گاز ۳۴.۷ درصد بودجه خانوار و خوراکی و آشامیدنی ۲۹.۹ درصد بودجه را به خود تخصیص میدهند. جدول زیر آماری دقیق تر از آسیب پذیری خانوار از تورم (به دنبال رشد نقدینگی بی اساس) را به تصویر میکشد. باید توجه داشت تورم قیمت این کالاها میتواند کیفیت و میزان دسترسی افراد را متاثر نماید. 

تورم و گرانی قیمت کالاهای دو گروه ذکر شده زنگ خطری برای حذف طبقه متوسط جامعه است. مطابق با نظر اقتصاددانان توسعه، در هر کشور طبقه متوسط نیروهای پیشرو برای رشد و توسعه هستند و درگیر شدن با دغدغه امرار معاش میتواند دست اندازی برای رسیدن به اهداف بالادستی باشد.

کیفیت اسکان که جزو بدیهیات خانوار است میتواند از تورمی که به دنبال نقدینگی ایجاد شده تاثیر بپذیرد. مشاهده میشود رشد نقدینگی و افزایش اجاره بها در ایران باهم ارتباط مثبتی دارند. به طوری که با شروع تورم قیمت مسکن (به عنون بازاری برای حفظ ارزش پول و جذب سرمایه های سرگردان اقتصاد) افزایش می یابد. رشد قیمت مسکن متناسب با رشد درامد خانوار نبوده و قاعدتا افراد بیشتری به اجاره نشینی روی میاورند تا خرید ملک و افزایش تقاضا برای اجاره، سیگنالی برای افزایش اجاره بها تلقی میشود. نمودار زیر رشد هزینه اجاره مسکن در برابر رشد نقدینگی را به تصویر کشیده است.

سرریز نقدینگی به بازار بورس و طلا

افزایش نقدینگی بدون پشتوانه تولید باعث ایجاد پول سرگردان در اقتصاد میشود. افراد نیز برای حفظ ارزش پول، با نیت کسب سود منابع مالی خود را به سمت بازارهای اقتصاد سوق میدهند، مانند بازار بورس، طلا، دلار، ماشین و یا غیره. بازار سهام یک محل برای جذب منابع سرگردان است. مطابق نمودار زیر هم قدم با رشد نقدینگی شاخص کل بورس تهران نیز افزایش یافته است.

 در بازار موازی بورس یعنی سکه تمام بهار نیز این امر صادق است که شواهد علمی آن در نمودار زیر آمده است.

هجوم تقاضا به این بازارها ممکن است باعث ایجاد حباب تقاضا شده و قیمت ها بیشتر از حالت تعادلی منعکس شوند. خود این امر میتواند به اقتصاد کشور ضربه وارد نماید، زیرا با ترکیدن حباب و حذف تقاضای کاذب عمدتا افرادی که دانش مالی کافی نداشته و یا در آخرین موج به بازار پیوسته اند دچار زیان مالی شوند.

شمشیر دولبه نقدینگی

 نقدینگی مانند یک شمشیر دو لبه است. می‌تواند موجب رونق اقتصادی شود یا در صورت عدم مدیریت صحیح، اقتصاد و جامعه را با مشکلات جدی مواجه سازد. پژوهش های صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد در بلندمدت، عرضه پول و کسری بودجه (هنگامی که دولت از بانک مرکزی درخواست چاپ پول میکند تا بدهی های خود را بپردازد) تاثیر مثبت و معناداری بر تورم دارند؛ همچنین افزایش یک ‌درصدی در پایه پولی تورم را در بلندمدت ۰.۵ درصد افزایش می‌دهد. به بیان دیگر عامل اساسی اثرگذار بر رشد سطح عمومی قیمت‌ها رشد نقدینگی در سطوح بالا است. علم اقتصاد ابزارهای متفاوتی در اختیار سیاست مداران گذاشته است مانند سیاست‌های پولی و مالی موثر، تنظیم نرخ بهره، کنترل و هدایت نقدینگی، اصلاح ساختار نظام بانکی و مدیریت کسری بودجه. 

نتیجه گیری: کنترل نقدینگی ممکن است؟

 افزایش نقدینگی بدون مدیریت و هماهنگی مناسب با رشد تولید، می‌تواند اثرات مخربی بر اقتصاد و جامعه داشته باشد. این اثرات عمدتاً به شکل تورم شدید، کاهش قدرت خرید، نابرابری اقتصادی و رکود تولید (تورم تولید کننده)  نمایان می‌شوند. بنابراین، کنترل و مدیریت نقدینگی از اهمیت بالایی برای حفظ ثبات اقتصادی و بهبود کیفیت زندگی مردم برخوردار است. اتخاذ سیاست‌های پولی و مالی هوشمندانه، اصلاح ساختار نظام بانکی و در صدر آن مدیریت بودجه دولت کلیدهای مهم مهار نقدینگی مخرب هستند.