فاجعه کشت برنج در اصفهان فرونشسته

اقتصاد۲۴- برداشت‌های بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی برای کشاورزی، در پی اضافه بارگذاری‌های آبی بر زاینده‌رود و از دسترس خارج‌شدن منابع آبی قابل‌استفاده برای کشت و زرع در اصفهان، عامل اصلی فرونشست در این منطقه بزرگ جمعیتی معرفی می‌شود. بااین‌حال، کشاورزان این استان حالا به برداشت آب از چاه‌های عمیق روی آورده‌اند. اکنون برداشت آب از چاه، چسبیده به مناطق مسکونی شهری، جایی که همین حالا هم در خطر فرونشست گسترده قرار دارد، برای برنج‌کاری انجام می‌شود. محصولی که در میان تمام محصولات کشاورزی نامش به «آب‌بری» شهره شده است. دانشگاه صنعتی اصفهان پیشنهاد‌های جواب‌پس‌داده‌ای برای مدیریت این بخش دارد که هم کاشت برنج منجر به فرونشست نشود و هم نفع کشاورز در آن دیده شود. پیشنهادی که از سوی دولت و مردم جدی‌گرفته نشده است.

اصفهان در صدر جدول شهر‌های بزرگ گرفتار بحران فرونشست در کشور است؛ بحرانی خاموش که چندسالی است دامن این مرکز جمعیتی بزرگ و تاریخی کشور را گرفته است. با وجود هشدار‌های مکرر کارشناسان در مورد لزوم کاهش بارگذاری و برداشت آبی در دشت‌های اصفهان، از منابع آب زیرزمینی، اما ولع برداشت آب بیشتر به‌بهانه توسعه هم در مورد رواناب‌ها و هم در مورد چاه‌های آب و منابع زیرزمینی ادامه دارد.

۱۷ شهریور امسال، یعنی همین چند روز قبل، آخرین باری است که خبر فرونشست در منطقه مسکونی در این کلانشهر منتشر شد. طبق آنچه خبرگزاری‌های کشور به‌نقل از مدیرکل بحران استانداری این استان منتشر کردند، «در محدوده چهارراه فرشادی بخشی از راست‌گرد خیابان هشت‌بهشت غربی ریزش کرد و حفره‌ای در خیابان ایجاد شد. افراد مستقر در تعدادی از ساختمان‌های تجاری واقع در محل به‌لحاظ ایمنی تخلیه شدند و الزامات ایمنی عملیاتی شد.»

همان زمان «علی بیت‌الهی»، رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، نیز اعلام کرد یک شهرک مسکونی و ۴۰ مدرسه در این منطقه به‌دلیل فرونشست به‌طور کامل تخلیه شدند.

*پرخطرترین شهر

ایسنا به‌نقل از بیت‌الهی نوشت: «بدون تردید امروز پرخطرترین شهر از لحاظ فرونشست زمین، اصفهان است. علت فرونشست در اصفهان مانند تهران، مشهد و سایر شهرها، همان موضوع برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است، اما اصفهان با یک پدیده تشدیدکننده مواجه شده، آن‌هم قطع دائمی جریان زاینده‌رود است.»

به‌گفته او فلسفه و بنای توسعه شهر اصفهان از گذشته، وجود زاینده‌رود بوده و عامل تغذیه سفره‌های زیرزمینی کل شهر اصفهان، زاینده‌رود است: «از اواسط دهه ۹۰ با تشدید بی‌آبی، قطع موقت و چندماه یک‌بار زاینده‌رود شروع شد و متأسفانه از سال ۹۷ و ۹۸ به یک جریان قطع دائمی زاینده‌رود رسیدیم. وقتی آب در سطح زمین جاری نباشد، به زیرزمین هم نفوذ نمی‌کند و سفره‌های زیرزمینی تغذیه ندارند. علاوه‌بر اینها، برداشت‌های زیرزمینی هم ادامه دارد. از سوی دیگر، جمعیت بالای سه میلیون نفر را این هاله فرونشستی در برگرفته است.»

بیشتر بخوانید: تخلیه کامل شهرک مسکونی اصفهان به دلیل فرونشست زمین

بیت‌الهی پیشتر نیز بار‌ها هشدار داده بود کل محدوده شهر اصفهان تحت‌تأثیر این پدیده هستند و اصفهان تنها شهری است که تا این وسعت تحت‌تأثیر فرونشست قرار دارد. همچنین، مناطق به‌سمت شمال اصفهان یعنی مناطق ۲، ۹، ۱۰ و ۱۴ بیشتر تحت‌تأثیر فرونشست قرار دارند؛ چراکه نوع خاک اصفهان در این مناطق متفاوت و ریزدانه بودن رسوبات در این مناطق بیشتر است.

وقتی موضوع برداشت بی‌‎رویه از منابع زیرزمینی در میان باشد، یکی از متهمان اصلی کشاورزی و کشت محصولات آب‌بر است.

تنها چند روز پس از انتشار آخرین خبر فرونشست در اصفهان ویدئویی در شبکه‌های مجازی منتشر شد که شالیزار‌های سرسبز اصفهان را نشان می‌داد.

* نکارم که چه بشود؟

ویدئو‌های منتشرشده کشت برنج در منطقه «جی‌شیر» اصفهان، به‌ویژه در محدوده بافت شهری و در کنار مناطق مسکونی، مانند «اطشاران» و «ناژوان» را در شرایطی نشان می‌داد که اصفهان با کمبود شدید منابع آبی مواجه است و توسعه کشاورزی، قطع جریان زاینده‌رود و افت سطح آب‌های زیرزمینی شرایط را بحرانی کرده است. کشاورزان چندسالی است که برای تأمین آب مورد نیاز کشت برنج، ذرت و هندوانه و محصولات باغی به استفاده از چاه‌های عمیق روی آورده‌اند. این موضوع باعث کاهش هرچه بیشتر آب زیرزمینی و تشدید فرونشست زمین شده است.

علاوه‌بر همه آنچه در مورد بحران فرونشست در این منطقه گفته شد، از سال ۱۳۹۵ و در پی ابلاغ مصوبه‌ای از سوی وزارت جهادکشاورزی، کشت برنج در سراسر استان اصفهان ممنوع شد؛ ممنوعیتی که البته تا سال ۱۳۹۷ به همه استان‌های کشور منهای دو استان شمالی تسری پیدا کرد.

با وجود گذشت ۹ سال از این مصوبه، همچنان کشت برنج در برخی مناطق اصفهان ادامه دارد. اقدامی که برنج‌کاران این منطقه می‌گویند به‌دلیل معیشت باید انجام دهند و چاره‌ای جز آن ندارند.

«عباسعلی زیدی» یکی از این برنج‌کاران است که مدعی است از چاه عمیق برای آبیاری استفاده نمی‌کند، اما عمق چاه آبش را بیش از ۱۵۰ متر عنوان می‌کند. او می‌گوید: «هرجا اسم آب، بحران آب و به‌تازگی هم فرونشست می‌آید، یقه کشاورز را می‌گیرند. منِ برنج‌کار باید چه کنم؟ من اگر کشت نکنم، هزینه زندگی‌ام را شما می‌دهید یا دولت؟ از سوی دیگر، من باید چه محصولی بکارم که با این هزینه‌های سرسام‌آور کاشت و داشت، لااقل سودی هم برایم داشته باشد.»

برنج‌کاران این منطقه می‌گویند دولت باید به آنان خسارت نکاشت پرداخت کند، وگرنه آنان همچنان به کشت این محصول ادامه خواهند داد

بیشتر بخوانید: خطر فرونشست زمین بیخ گوش ۳۰ استان ایران

او ادامه می‌دهد: «موضوع دیگر این است که من باید چه محصولی بکارم که بتوانم آن را یک سال هم نگه‌دارم. پیاز بکارم که اگر نتوانستم ظرف یک هفته به بازار برسانم، همه محصولم از دست برود؟ صیفی‌جات بکارم که هم آب زیاد استفاده می‌کند و هم هدررفت بالا دارد. باشد قبول، نمی‌خواهید من و سایر برنج‌کاران این منطقه برنج بکاریم، دولت همه هزینه نکاشت ما را تقبل کند، ما هم از سال جدید «کَرت‌بندی» نمی‌کنیم.»

مشکل اقتصاد ضعیف

موافقان کاشت برنج در این منطقه می‌گویند حقابه برنج‌کاران در میرابی زاینده‌رود نیز از گذشته دیده شده و حالا، برنج‌کاران نباید قربانی اضافه‌برداشت و خشکی زاینده‌رود شوند. اما «مجتبی حسینی»، کارشناس کشاورزی، بر نکات دیگری تأمل می‌کند: «موضوع این است که وقتی سبد اقتصاد محلی شما، کم‌تنوع است و هیچ راه دومی جلوی پای کشاورز نیست، کسی نمی‌تواند به او بگوید نکار و زندگی نکن. این ایده که، چون کشاورز نمی‌تواند از زاینده‌رود برداشت کند یا، چون حقابه کشت را رها نمی‌کنند، باید چاه بزنیم و با آب چاه عمیق محصول آب‌بری کشت کنیم، از بنیان اشتباه است. اما چه راه دیگری پیش روی کشاورز گذاشته‌ایم؟»

او ادامه می‌دهد: «مشکل در این است که دولت توان اقتصادی مدیریت کشاورزی در این بحران را ندارد. برای کشاورزی سیستم بیمه درست و کارایی طراحی نشده است که هزینه یک یا چند سال «نکاشت» کشاورز را به‌صورت خسارت به او پرداخت کند. دولت هم توان پرداخت این خسارت را ندارد. معیشت جایگزینی هم متصور نیست. از سوی دیگر، نبود زنجیره ارزش در کشاورزی هم باعث می‌شود برای پول درآوردن از بخش کشاورزی فقط بر کاشت محصول تمرکز کنیم. در این شرایط پیچیده نمی‌شود همه تقصیر را به گردن کشاورز انداخت. اگرچه سازمان ترویج وزارت جهادکشاورزی می‌تواند بر الگو‌هایی مانند خشکه‌کاری برنج تمرکز کند، اما متأسفانه تلاشی در این جهت اتفاق نیفتاده است.»

یک راه‌حل اجرایی

آنچه حسینی می‌گوید را پیشتر دانشگاه صنعتی اصفهان نیز پیشنهاد کرده است. براساس اطلاعاتی که روابط‌عمومی این دانشگاه در اختیار پیام‌ما قرار می‌دهد، طرح «خشکه‌کاری» برنج استان اصفهان با استفاده از سیستم‌های تحت فشار تیپ و زیرسطحی، در مزارع خود این دانشگاه مورد آزمایش قرار گرفته است.

این طرح می‌گوید: «با توجه به افزایش سرانه مصرف آب در کشور، محدودیت منابع آبی، افزایش جمعیت، نیاز روزافزون کشور به امنیت‌غذایی و پایین‌بودن راندمان آبیاری در مزارع، بازنگری روش‌های آبیاری امری اجتناب‌ناپذیر است. براساس گزارش و شرح زیرساخت‌ها، فعالیت‌ها و دستاورد‌ها در مناطقی نظیر منطقه «لنجانات» استان اصفهان، برنج به‌عنوان کشت اصلی محسوب می‌شود. کم بودن میانگین سهم سرانه زمین و اقتصادی‌تر بودن کشت برنج نسبت به دیگر محصولات از دلایل کشت برنج در این منطقه است.»

ازآنجاکه مدت زمان بین نشاکاری در نیمه دوم اردیبهشت تا برداشت برنج در اواخر شهریور حدود ۱۳۰ روز طول می‌کشد و از طرفی در این موقع از سال به‌دلیل رطوبت نسبی فوق‌العاده پایین و همچنین خاک سنگین و رُسی، منطقه با مشکل کم‌آبی مواجه است، شرایط غرقاب ماندن مزرعه تحت شرایط دو هزار و ۴۰۰ میلی‌متر پتانسیل تبخیر و تعرق، باعث هدررفت میزان زیادی از منابع آبی به‌خصوص در سال‌های کم‌بارش در این منطقه می‌شود.»

دانشگاه صنعتی اصفهان با اجرای طرحی ثابت کرد خشکه‌کاری برنج به نسبت روش غرقابی تا ۴۰ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی می‌گوید

مطالعه و عملیات اجرایی این طرح در دانشگاه صنعتی اصفهان اعلام کرده است کشت برنج به‌صورت خشکه‌کاری در دنیا بسیار مورد توجه قرار گرفته است که مهم‌ترین مزایای آن عبارتند از: صرفه‌جویی در آب آبیاری، کاهش نیاز به نیروی کار و هزینه‌های تولید، بازدهی اقتصادی بالاتر و کاهش انتشار گاز گلخانه‌ای متان. در ایران نیز خشکه‌کاری برنج در استان‌های فارس، خوزستان و گلستان با موفقیت‌هایی همراه بوده است. با توجه به اینکه استفاده از روش‌های کشت مستقیم برنج برای شرایط محلی و آب‌وهوایی هر منطقه توسعه یافته‌اند، لذا به‌منظور کاربرد در شرایط متفاوت نیاز به ارزیابی، واسنجی و اصلاح دارند که به این منظور خشکه‌کاری ارقام مختلف برنج (فیروزان، جوزدان و سازندگی) با استفاده از سامانه‌های آبیاری نواری قطره‌ای سطحی و زیرسطحی در مزرعه آزمایشی دانشگاه صنعتی اصفهان واقع در نجف‌آباد به مدت دو سال مورد تحقیق قرار گرفت.

این طرح دستاورد‌های خود را این گونه به ثبت رسانده است: «به‌طورکلی برای کشت برنج به‌صورت خشکه‌کاری در آبیاری تیپ ۱۱ هزار و ۵۰۰ مترمکعب در هکتار، در آبیاری زیرسطحی ۱۳ هزار و ۴۰۰ مترمکعب در هکتار و در حالت غرقابی ۲۲ هزار مترمکعب در هکتار آب مصرف شده است. به‌این‌ترتیب، خشکه‌کاری برنج در مقایسه با کشت غرقابی این محصول منجر به حدود ۴۰ درصد کاهش مصرف آب شده است.»

منبع: روزنامه پیام ما