قفل‌هایی که باز نشدند؛ روایت شکست وعده اینترنت آزاد دولت پزشکیان/ قول رفع فیلترینگ «اکثر پلتفرم‌ها» تا پایان سال چقدر محقق می‌شود؟

اقتصاد۲۴- دی‌ماه سال گذشته، مسعود پزشکیان قفل فیلترینگ دو پلتفرم واتساپ و گوگل‌پلی را شکست؛ اما این گشایش نه‌تنها پایدار نبود بلکه در سایه مصوبه‌ای که هم‌زمان از سوی شورای عالی فضای مجازی منتشر شد، رنگ باخت و معنای متفاوتی به خود گرفت.

به گزارش اقتصاد۲۴، مصوبه مذکور در واقع نسخه‌ای نرم‌شده از طرح صیانت بود که در سه مرحله طراحی شده بود. مرحله اول شامل رفع فیلتر محدود از واتساپ و گوگل‌پلی بود، اما هم‌زمان با آن، امتیازات ویژه‌ای به پیام‌رسان‌های داخلی از جمله بسته‌های حمایتی ۵۰ میلیارد تومانی و ارائه خدمات انحصاری اختصاص پیدا می‌کرد.

مرحله دوم که به‌مراتب بحث‌برانگیزتر بود مربوط به ارائه پلتفرم‌های خارجی مانند یوتیوب و تلگرام از طریق «درگاه‌های حکمرانی‌پذیر» یا نسخه‌های غیررسمی و کنترل‌شده بود؛ اما این اقدام، نه‌تنها امنیت کاربران را به خطر می‌اندازد، بلکه عملا به معنای عدم رفع فیلتر واقعی است و بیشتر به کنترل و نظارت گسترده‌تر شباهت دارد.

مرحله سوم، اجرای اینترنت طبقاتی یا «اینترنت اقشار» را هدف قرار داده بود؛ مدلی که در آن دسترسی به سایت‌ها و خدمات بر اساس شغل، جایگاه اجتماعی و سطح اعتماد نهاد‌های حاکمیتی به افراد تعیین می‌شود. در کنار این سه مرحله، مصوبه شورا همچنین بر برخورد مؤثر با فروشندگان فیلترشکن و محدودسازی ابزار‌های عبور از فیلترینگ تأکید داشت؛ نشانه‌ای روشن از تشدید کنترل‌ها و نه کاهش آنها.

بیشتر بخوانید: ترکش‌های ملی کردن اینترنت بر کسب‌وکار‌های فضای مجازی/ خنجر پنهان بر پیکر اقتصاد دیجیتال

اکنون، با گذشت حدود هشت ماه از آن جلسه، نه‌تنها وعده‌های رفع فیلترینگ عملی نشده، بلکه شرایط به‌مراتب دشوارتر شده است. در جریان حمله اسرائیل و شرایط جنگی کشور، اینترنت در بسیاری از مناطق به‌طور کامل قطع شد، اختلالات گسترده در دسترسی به پلتفرم‌ها ادامه دارد و حتی سرویس‌های موقعیت‌یاب (GPS) نیز دچار اختلال جدی شده‌اند. این وضعیت، نه‌تنها زندگی روزمره شهروندان را مختل کرده، بلکه کسب‌وکار‌های آنلاین، خدمات حمل‌ونقل و حتی ارتباطات اضطراری را با چالش‌های جدی مواجه ساخته است.

در این میان، دولت همچنان به وعده‌دادن ادامه می‌دهد. معاون اطلاع‌رسانی دفتر رئیس‌جمهور به تازگی اعلام کرده است که اکثر پلتفرم‌ها تا پایان سال رفع فیلتر خواهند شد. با این حال این وعده در تضاد آشکار با سخنان محمد سرافراز، عضو شورای عالی فضای مجازی، قرار دارد. سرافراز با صراحت گفته است که «ساختار تصمیم‌گیری در کشور به‌گونه‌ای طراحی شده که حتی اگر رئیس‌جمهور بخواهد، عملا امکان اجرای این وعده وجود ندارد». او همچنین تأکید کرده که شعار «وفاق» با نهاد‌های حکومتی، باعث شده وعده رفع فیلترینگ کنار گذاشته شود.

دولت یا در حال رایزنی سیاسی برای رفع فیلترینگ است، یا دارد پوسته‌ها را برای فیلترینگ آماده می‌کند

میلاد نوری، کارشناس فناوری اطلاعات در پاسخ به اینکه اگر صحبت‌های محمد سرافراز را مدنظر قرار دهیم که ساختار تصمیم‌گیری در کشور عملا مانع اجرای وعده رفع فیلترینگ شده و رئیس‌جمهور اختیار کافی ندارد، وعده رفع فیلترینگ از سوی دولت صرفا نمایشی و عوام‌فریبانه است؟ به اقتصاد ۲۴ گفت: «در جلسه‌ای که شورای عالی فضای مجازی داشت و پس از آن گوگل پلی و واتساپ رفع فیلتر شدند، چند مصوبه داشت که آقای قمی از اعضای شورا تعداد آن را در توییتی اعلام کرد، اما هیچوقت به‌صورت شفاف محتوای آن اعلام نشد. در آن مقطع خبرگزاری مهر تعدادی از بند‌های آن مصوبه را منتشر کرد که هیچ مسئولی آن را تایید یا تکذیب نکرد، اما در آن متن عنوان شده بود که دسترسی به یکسری از پلتفرم‌های فیلتر شده پرکاربر از طریق پوسته‌هایی رفع خواهد شد.»

وی ادامه داد: «باتوجه به آنکه آن زمان چنین بندی مصوب شد، دو برداشت می‌توان از این روند داشت؛ یک اینکه دولت و آن دسته از اعضای کابینه که در شورای عالی فضای مجازی هم عضو هستند، مخالف فیلترینگ هستند و حال یا آن اعضای شورای عالی فضای مجازی که زورشان بیشتر بوده، کارشکنی و مخالفت می‌کنند یا بنابر برداشت دوم، همه اعضا موافق رفع فیلترینگ هستند، اما با حفظ همان بند‌هایی که مصوب شده است. یعنی قرار بوده زمان بگذرد تا ابزار‌ها و پوسته‌های مدنظر اعمال شود، چراکه رفع فیلتر به اندازه زدن یک دکمه و لحظه‌ای است. رفع فیلترینگ یک پلتفرم نیازی به کار تخصصی و گذر زمان ندارد؛ همانطور که شورای عالی فضای مجازی یک جلسه برگزار کرد و با فاصله چند دقیقه بعد رفع فیلتر رخ داد.»

نوری درباره وعده رفع فیلترینگ تا پایان سال که از سوی معاون ارتباطات و اطلاع رسانی دفتر پزشکیان عنوان شده است، بیان کرد: «اینکه زمان دارد می‌گذرد بدین معناست که یا دولت دارد از نظر سیاسی واقعا برای رفع فیلترینگ رایزنی می‌کند یا دارد کار فنی انجام می‌دهد تا آن پوسته‌ها و موارد مدنظر را فراهم کنند. مصوبه شورای عالی فضای مجازی هیچوقت شفاف اعلام نشد و ما نمی‌دانیم بعد از جنگ و اختلالات اینترنت آیا معیار همچنان آن مصوبه است یا خیر.»

بعد از جنگ، اینترنت به حالت عادی برنگشت

این کنشگر اینترنت آزاد در پاسخ به اینکه آیا رفع فیلترینگ واتساپ و گوگل پلی که کاربران استفاده کمتری از آنها دارند را می‌توان گواهی بر اجرایی شدن مصوبات شورای عالی فضای مجازی در آینده تلقی کرد؟ به اقتصاد ۲۴ گفت: «واتساپ و گوگل پلی شاید برای مردم کاربردی باشد ولی عموم کاربران برای ابزار‌های روزانه‌شان آنقدر با اختلال در اینترنت مواجه هستند که صرف رفع فیلترینگ آنها باعث کاهش نیاز به VPN و فیلترشکن نمی‌شود. حجم فیلترینگ چنان گسترده و زیاد است که اگر پلتفرم‌های کاربرپسند مانند اینستاگرام، یوتیوب و تلگرام همزمان رفع فیلتر شوند شاید استفاده مردم کمتر شود.»

وی در پاسخ به اینکه باتوجه به شرایط جنگ و ادامه دار بودن اختلال اینترنت و GPS آیا می‌توان به رفع فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی امیدوار بود؟ عنوان کرد: «شاید در ظاهر بعد از جنگ اینترنت به حالت عادی بازگشته باشد ولی بسیاری از اختلالات ادامه داشته است. تا مدت طولانی بعد از اینکه وزیر ارتباطات توییت کردند که اینترنت به شرایط عادی برگشت، IPV۶ در خیلی از دیتاسنتر‌ها قطع و مختل بود. بیشتر کسب و کار‌های متخصص حوزه زیر ساخت درگیر آن هستند و عموم کاربران، چون برایشان ملموس نیست، متوجه این امر نشدند. هوز هم کیفیت اینترنت و شبکه به پیش از جنگ برنگشته و برای افراد متخصص قانع‌کننده نبود که چه ارتباطی بین محدودیت‌ها و شرایط فعلی است، چراکه اگر بحث امنیت مطرح باشد کل اینترنت کشور باید قطع شود درصورتی که برخی از سرور‌ها در برخی دیناسنتر‌ها اینترنت داشتند. به عنوان مثال یکی از پیام‌رسان‌ها کلا سرورشان به اینترنت خارج از کشور متصل بود.»

این کارشناس فناوری اطلاعات ادامه داد: «هرچند این قطعی اینترنت قانع‌کننده نیست ولی اگر بحث امنیت به عنوان توجیه مطرح می‌شود، اینترنت کامل باید قطع شود یا مثلا فیلتر شدن واتساپ قانع کننده نبود چراکه اگر واتساپ باعث آسیب‌پذیری شده است چرا بعد از جنگ رفع فیلتر شد؟ همچنین بسیاری از افرادی که در زمان جنگ آسیب دیدند مطابق صحبت‌های اطرافیانشان اصلا از واتساپ استفاده نمی‌کردند.»

نوری در پاسخ به اینکه آیا طرفین جنگ اساسا از پیام‌رسان‌های عمومی استفاده می‌کنند؟ تصریح کرد: «به طور کلی طرفین جنگ در تمام دنیا، هیچکدام از پیام‌رسان‌های عمومی و همچنین GPS‌های تجاری استفاده نمی‌کنند. با اینکه شرایط از نظر اخبار به حالت عادی برگشته است، اما جی پی اس‌ ها همچنان مشکل دارد. مدیرعامل کافه بازار و بنیان‌گذار بلد روز گذشته محاسبه کرده بود که این اختلالات چه عدد بزرگی به اقتصاد کشور آسیب می‌زند و روزانه دست‌کم ۴ میلیون لیتر مصرف بنزین کشور را افزایش می‌دهد؛ بنابراین توجیه‌های اختلالات اینترنت و مکان‌یاب‌ها برای عموم قانع کننده نبوده و اگر هم دلیل قانع کننده‌ای وجود داشته باشد به دلیل اینکه آنقدر طی سال‌های اخیر پلتفرم‌های بی ربط به بهانه امنیت فلیترینگ شدند و بعد هم رفع نشدند، حتی اگر درست هم باشد کاربران دیگر قانع نمی‌شوند.»