نقدی بر سخنان عجیب پزشکیان درباره گذرگاه‌های مرزی شمال غرب کشور؛ «مسائل جزئی» آقای رئیس جمهور!

احتمالا سخنان رئیس جمهور ایران ناظر بر مباحث مطرح شده در خصوص کریدور موسوم به «زنگزور» در مرز‌های شمال غربی کشور است. اما چرا رئیس جمهور محترم احداث این کریدور را موضوعی جزئی و کم اهمیت می‌داند جای بسی تعجب و نگرانی دارد.

به گزارش تابناک، مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران صبح امروز شنبه ۴ مرداد، با حضور در جمع وزیر، معاونین، مدیران و جمعی از کارکنان وزارت امور خارجه، با اشاره به گستردگی مرز‌ها و تعدد همسایگان ایران، اظهار داشته است: اگر گسترش روابط و همکاری‌های با همسایگان و کشور‌های منطقه را از منظری جامع ببینیم، نیاز نیست نگران برخی مسایل جزئی‌تر از جمله در موضوع گذرگاه‌های مرزی شمال غرب کشور باشیم. ما باید روابط خود با همسایگان را در چهارچوب برداشتن موانع مرزی و اتصال و پیوند گسترده اقتصادهایمان ببینیم؛ باید حساسیت‌ها را کاهش دهیم و به فکر گسترش تعاملات سازنده باشیم.

احتمالا سخنان رئیس جمهور ایران ناظر بر مباحث مطرح شده در خصوص کریدور موسوم به «زنگزور» در مرز‌های شمال غربی کشور است. اما چرا رئیس جمهور محترم احداث این کریدور را موضوعی جزئی و کم اهمیت می‌داند جای بسی تعجب و نگرانی دارد.

سخنان پزشکیان در حالی مطرح شده که چند روز پیش «تام باراک»، نماینده ویژه آمریکا در امور سوریه و سفیر واشنگتن در ترکیه گفته بود که یک شرکت خصوصی آمریکایی می‌تواند کنترل کریدور «زنگه‌زور» را بر عهده بگیرد تا مذاکرات صلح بین باکو و ایروان پیشرفت داشته باشد.

باراک در نشست خبری در نیویورک به خبرنگاران گفته بود: «ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر ۳۲ کیلومتر جاده اختلاف دارند، اما این موضوع شوخی نیست. این اختلاف بیش از یک دهه است که ادامه دارد، فقط ۳۲ کیلومتر جاده.»

سفیر آمریکا در ترکیه در این باره افزود: «پس کاری که آمریکا انجام می‌دهد این است که می‌گوید: «ما کنترلش را می‌گیریم. این ۳۲ کیلومتر جاده را به ما برای مدت صد سال اجاره بدهید، و همه شما می‌توانید از آن استفاده کنید.»

اظهارات باراک اولین تأیید رسمی بود که دولت رئیس‌جمهور جدید آمریکا دونالد ترامپ پیشنهاد داده است تا این مسیر توسط یک شرکت تجاری خصوصی آمریکایی مدیریت شود که مثلاً نقش «ضامن بی‌طرف» را ایفا کند.

همزمان به این اظهارات دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا نیز اعلام کرده بود که ما موضوع میان ارمنستان و (جمهوری) آذربایجان را حل کردیم؛ به نظر می‌رسد که اقدامات ما نتایج خوبی را در بر داشته است!

در واکنش به ادعا‌های «تام باراک» سفیر آمریکا در ترکیه، «نازلی باغداساریان»، سخنگوی نخست وزیر ارمنستان امروز دوشنبه در پاسخ به سوال خبرگزاری «آرمن پرس» گفته بود: ارمنستان واگذاری کنترل قلمرو حاکمیتی خود به هیچ طرف ثالثی را مورد بحث و گفت‌و‌گو قرار نمی‌دهد.

پیشتر یک منبع آگاه به وب‌سایت میدل ایست آی گفته بود که در اصل این ترکیه بود که ایده مدیریت کریدور توسط یک شرکت خصوصی مورد تأیید هر دو طرف (ارمنستان و آذربایجان) را مطرح کرد. این منبع افزود: «با این حال، طرف ارمنی درخواست کرد که این شرکت در بخش نخجوانی کریدور هم فعالیت داشته باشد که این موضوع برای باکو پذیرفتنی نبود.»

سخنگوی نخست وزیر ارمنستان در واکنش به موضع اعلامی «توماس باراک» سفیر آمریکا در ترکیه و فرستاده ویژه این کشور در امور سوریه تأکید کرد: ما بار‌ها اعلام کرده‌ایم که ارمنستان موضوع رفع انسداد زیرساخت‌های منطقه‌ای را منحصراً در چارچوب حاکمیت، تمامیت ارضی و صلاحیت قضایی خود مورد بحث قرار می‌دهد. ما نمی‌توانیم هیچ منطق دیگری را در نظر بگیریم. بنابراین، گزینه ذکر شده توسط سفیر آمریکا امکان‌پذیر نیست.

گزارش اخیر بنیاد کارنگی اشاره کرده است که این طرح بر اساس پیشنهادی مشابه از سوی اتحادیه اروپا است که یک شرکت لجستیکی آمریکایی مسئول مدیریت و نظارت بر عبور کالا در طول مسیر شود و داده‌ها را به طور شفاف با همه طرف‌ها به اشتراک بگذارد

گزارش اخیر بنیاد کارنگی اشاره کرده است که این طرح بر اساس پیشنهادی مشابه از سوی اتحادیه اروپا است که یک شرکت لجستیکی آمریکایی مسئول مدیریت و نظارت بر عبور کالا در طول مسیر شود و داده‌ها را به طور شفاف با همه طرف‌ها به اشتراک بگذارد.

قبل از علنی شدن برنامه آمریکا برای کریدور موسوم به زنگزور، رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه نیز ضمن حمایت از طرح کریدور زنگزور مدعی شده است که علاوه بر آذربایجان، ارمنستان و ترکیه، سایر کشور‌های منطقه نیز از کریدور زنگزور سود خواهند برد.

اردوغان گفت: کریدور زنگزور فقط یک مسیر زمینی برای (جمهوری) آذربایجان و نخجوان نیست، بلکه یک خط ادغام جدید است که از طریق ترکیه به جهان ترک امتداد یافته و در کوتاه‌مدت باعث تقویت زیرساخت‌های حمل‌ونقل و انرژی در قفقاز جنوبی خواهد شد.

وی افزود: ما از همسایه‌مان ایران انتظار داریم که از گام‌هایی که به صلح و توسعه در منطقه ما کمک می‌کند، حمایت کند. ما بسیار مایلیم که آنها از این اصل "برد - برد" بهره ببرند. هر گامی که برداشته شود، هر بابی گشوده و هر کریدوری ایجاد شود همراه با منافع اقتصادی بوده و در نهایت کشور‌ها را بیشتر به یکدیگر نزدیک می‌کند.

وی ضمن ابراز امیدواری از اینکه این خط به نمادی از آشتی تبدیل شود، گفت که کشور‌های منطقه می‌توانند این مسئله را از طریق اجماع حل کنند.

رئیس جمهور ترکیه ابزار داشت که الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان، اهمیت زیادی برای زنگزور قائل است و می‌خواهد این خط را در اسرع وقت آماده کند.

چند روز پیش نیز «الهام علی‌اف» رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان در دیدار با شرکت‌کنندگان در سومین مجمع جهانی رسانه‌ای شوشا گفته بود: «کریدور زنگزور تا بهار سال آینده به‌طور کامل آماده خواهد شد.»

او در دفاع از تصمیم خود برای اجرایی کردن «کریدور زنگزور» که با مخالفت ارمنستان و ایران رو‌به‌رو شده است، مدعی شد: «وضعیت ژئوپلیتیکی در منطقه ما نیز در حال تغییر است. در عین حال، سایر مسیر‌های ترانزیتی نیز مفیدتر می‌شوند. با نگاهی به همه این پتانسیل‌ها، ما پتانسیل کریدور زنگزور را در مرحله اولیه ۱۵ میلیون تن بار تخمین می‌زنیم.»

علی‌اف افزود: «این اتفاق در مرز ما با ارمنستان و ایران در حال رخ دادن است و در بهار سال آینده ساخت بخش آذربایجانی این راه آهن به پایان خواهد رسید. در مورد بخش مربوط به خاک ارمنستان، با بگویم که در زمان شوروی این راه آهن بخش جدایی ناپذیری از راه آهن آذربایجان بود و به ساختار راه آهن ارمنستان تعلق نداشت. زیرا هیچ ارتباطی با شبکه راه آهن ارمنستان نداشت. بنابراین، با افتتاح کریدور زنگزور، در واقع ما یک مسیر دیگر از مسیر شمال-جنوب را باز خواهیم کرد.»

او با نادیده گرفتن مخالفت آشکار ایروان، گفت: «ارمنستان ۵ سال است که هیچ کاری در مورد کریدور زنگزور انجام نداده است. از طرف ارمنستان، این موضوع عمداً از دستور کار حذف می‌شود. معلوم می‌شود که شانس ارمنستان برای تبدیل شدن به یک کشور ترانزیتی به صفر می‌رسد. اگر آنها همچنان به مسدود کردن این روند ادامه دهند، فکر می‌کنم نه تنها از نظر حمل و نقل، بلکه در یک وضعیت انزوای سیاسی نیز منزوی خواهند ماند.»

علی‌اف همچنین درباره خواسته آمریکا برای «اجاره (کنترل)» این کریدور ادعایی گفته بود: «هیچ اپراتور، هیچ تاجری، هیچ اجاره‌دهنده‌ای نمی‌تواند در خاک ما باشد.»

او افزود: «جاسوس‌های حرفه‌ای در مرز هستند و فعالیت‌های جاسوسی علیه ایران انجام می‌دهند. به خصوص در جریان درگیری اخیر ایران و اسرائیل، آنها در امتداد مرز ایران حرکت کردند. آنها همچنین ما را از طریق دوربین‌های دوچشمی نیز تماشا می‌کنند، اما ما نیز آنها را از خاک خود تماشا می‌کنیم. فردا، ارمنستان می‌تواند هر کشوری را برای این کار دعوت کند. مسئله اصلی برای ما این است که من به همکارم در ابوظبی گفتم که ما باید عبور بدون مانع و ایمن از آذربایجان به آذربایجان داشته باشیم؛ و این عبور از یک منطقه آذربایجان به منطقه دیگر است.»

در خصوص این طرح و در اظهاراتی هشدارآمیز، «مهدی سبحانی»، سفیر ایران در ارمنستان در یک نشست خبری گفته بود که «با رفع انسداد مسیر‌های [حمل‌ونقل]در منطقه مخالفتی نداریم، اما این امر باید در چارچوب حاکمیت و تمامیت ارضی کشور‌ها صورت گیرد».

او تأکید کرد که تمام کشور‌های منطقه باید از پروژه‌های ارتباطی منتفع شوند و هیچ کشوری نباید متضرر شود.

سبحانی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا ممکن است کنترل جاده‌ای در استان سیونیک به کشور ثالث یا ایالات متحده سپرده شود، گفت که «نخست‌وزیر ارمنستان به‌صراحت اعلام کرده که این کشور کنترل را حفظ خواهد کرد. من چیزی فراتر از این نشنیده‌ام. سایر ادعا‌ها صرفاً گمانه‌زنی رسانه‌ای است».

سبحانی هم تأکید کرد که تهران ارتباط ارمنستان با قدرت‌های غربی، از جمله ایالات متحده و اتحادیه اروپا را تهدید نمی‌داند، مشروط بر آنکه به منافع ایران لطمه‌ای وارد نکند.

او گفت که «تنوع‌بخشی به سیاست خارجی ارمنستان یک حق طبیعی است و ما اطمینان داریم که دوستان ارمنستانی ما روابط خود را با حساسیت و مسئولیت مدیریت می‌کنند».

مرداد ماه سال گذشته (۱۴۰۳) نیز آیت الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب در دیدار با نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان بر مخالفت ایران با کریدور زنگزور تاکید و اظهار کرده بودند: جمهوری اسلامی ایران مسیر زنگزور را به ضرر ارمنستان می‌داند و همچنان بر این موضع خود ایستادگی دارد.

ایران بار‌ها درباره پیامد‌های ژئوپولیتیکی کریدور فرامنطقه‌ای ابراز نگرانی کرده و هشدار داده که هرگونه تغییر در وضعیت تنها گذرگاه زمینی خود با ارمنستان از طریق استان سیونیک، عبور از خط قرمز تهران محسوب می‌شود.

باید توجه داشت کریدور موسوم به زنگزور، در صورت احداث، خاک اصلی جمهوری آذربایجان را از طریق ارمنستان به منطقه نخجوان متصل می‌کند.

ارمنستان بار‌ها اعلام داشته که هیچ کریدوری نمی‌تواند در خاک این کشور فعالیت کند. ایران هم بار‌ها تاکید کرده که هرگونه تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه را نمی‌پذیرد.

در واقع مساله اصلی در این موضوع بحث حاکمیت بر کریدور است. باکو می‌خواهد حاکمیت این کریدور واقع در سرزمین ارمنستان در اختیار خودش باشد! این موضوع از سوی ترکیه نیز مطلوب تلقی می‌شود. البته ترکیه کنترل طرف ثالث را نیز مطلوب می‌داند به ویژه کنترل آمریکا.

این در حالی است که روسیه نیز مطابق توافق آتش بس جنگ ۲۰۲۰ قره باغ خواهان کنترل امنیتی بر این مسیر مواصلاتی است. هر چند این موضع بعد از جنگ اوکراین و تضعیف جایگاه روسیه در قفقاز جنوبی کمی با تردید همراه شده است و مسکو نیز از احداث کریدور زنگزور حمایت کرده است.

با این توضیحات، سخنان پزشکیان در خصوص گذرگاه‌های شمال غرب کشور (بخوانید کریدور زنگزور) و زمان بندی آن نشان از نوعی انفعال و پذیرش احداث این کریدور توسط باکو دارد. اگر رئیس جمهور ایران سخن از نوعی کریدور کرده که منافع ایران را در نظر بگیرد جای نقدی بر ایشان نیست. 

اما فحوای کلام «الهام علی اف» نشان می‌دهد باکو منتظر پاسخ مثبت ایران و ارمنستان نخواهند ماند و به دنبال احداث این کریدور به هر طریقی است.

از سوی دیگر معلوم نیست وقتی حاصل چنین کریدوری، خفگی ژئوپلیتیک ایران و مسدود شدن مرز با ارمنستان است، منافع ایران چگونه تامین خواهد شد. حتی معلوم نیست با احداث این کریدور، جایگاه «گذرگاه ارس» چگونه خواهد بود!

همچنین رئیس جمهور این موضوع را در نظر ندارد که احداث کریدور زنگزور به مثابه امتداد ناتو در مرز‌های شمالی ایران از غرب تا شرق خزر نیز می‌شود. ترکیه (عضو ناتو) و متعاقبا ناتو از طریق این کریدور و کشور‌های جهان ترک زبان (به تعبیر اردوغان) حتی تا مرز‌های چین نیز دسترسی پیدا می‌کند.

شاید این نکته هم برای آقای پزشکیان جالب باشد که احداث چنین کریدوری اهمیت کریدور‌های شرقی-غربی ایران را کم رنگ یا حتی از بین می‌برد. حتی بر بال غربی کریدور شمال-حنوب نیز تاثیر منفی خواهد داشت و نه تنها آزادی دسترسی ایران به قفقاز جنوبی (ارمنستان و گرچستان) بلکه به اروپا را در عمل مسدود خواهد کرد.

بر این اساس چنین انفعال و بی توجهی به احداث چنین کریدوری از سوی رئیس جمهور که نتیجه ای جز تضعیف ژئوپلیتیک ایران ندارد بسی جای تعجب و پرسش دارد.