تشدید تنش در قفقاز از کریدور ارس تا دالان زنگزور/ منظم ژئوپلتیک قفقاز جنوبی درگیر بازتعریف شد

اقتصاد۲۴- توافق‌نامه سه‌جانبه ۹ نوامبر ۲۰۲۰ که به امضای الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان، نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان و ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه رسید، به جنگ دوم قره‌باغ پایان داد. آخرین بند این توافق چنین می‌گوید: «تمامی راه‌های ارتباطی اقتصادی و حمل‌ونقل در منطقه باید بازگشایی شوند. جمهوری ارمنستان باید امنیت ارتباطات حمل‌ونقلی میان مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را تضمین کرده، به‌گونه‌ای که حرکت آزادانه شهروندان، وسایل نقلیه و محموله‌ها در هر دو جهت ممکن باشد. کنترل این ارتباطات حمل‌ونقلی بر عهده نیرو‌های مرزبانی وابسته به سرویس امنیت فدرال روسیه خواهد بود.»

در این بند، نام هیچ مسیر یا دالانی به‌طور مشخص ذکر نشده است. با توجه به رویکرد تاریخی مسکو، به‌روشنی پیداست که روسیه قصد داشت راه‌آهن قفقاز، که از سال ۱۹۹۲ بسته شده، به‌ویژه خط نخجوان که از ایروان عبور می‌کرد، به‌همراه مسیر‌های جاده‌ای از طریق ارمنستان، بازگشایی شود. اما تحولات پس از جنگ نشان داد که نه ایروان و نه باکو به این دیدگاه پایبند نیستند. در عوض، هر دو کشور بی‌سر و صدا مسیر دیگری را ترجیح دادند: بازگشایی دالانی که در مجاورت مرز ایران قرار دارد؛ «دالان زنگزور» که حدود ۴۰ کیلومتر وسعت دارد و با هدف دور زدن حاکمیت ارمنستان طراحی شده است.

سه مسیر ترانزیتی، یک هدف سیاسی

بر خلاف تصور رایج، زنگزور تنها گزینه برای اتصال سرزمین اصلی آذربایجان به نخجوان نیست. مسیر دوم که عقلانی‌تر است، ایجاد راه‌های زمینی مستقیم از طریق ایروان یا قره‌باغ است. این مسیر‌ها در صورت اجرا، می‌توانند همگرایی اقتصادی پایداری میان ارمنستان و آذربایجان ایجاد کنند؛ موضوعی بسیار مهم‌تر از دالانی باریک در جنوب که صرفا از کنار مرز ایران عبور کرده و نخجوان را منزوی می‌کند. با این حال به ادعای گروهی از ناظران این گزینه از گفتمان عمومی حذف شده است.

گزینه‌ سوم و شاید کارآمدتر، هم‌اکنون نیز وجود دارد: راه‌آهن بلااستفاده قفقاز. اگر هدف واقعی طرف‌ها ایجاد یک دالان منطقه‌ای واقعی است – که به نفع هر دو کشور باشد و آنها را به جریان‌های بزرگ‌تر تجاری شرق-غرب متصل کند – بازسازی راه‌آهن منطقی‌ترین راه‌حل است.

بیشتر بخوانید: خیز آمریکا برای مانور در قفقازجنوبی/ گزینه‌های ایران در چالش کریدور زنگزور چیست؟

اما مشکل سیاسی از اینجا آغاز می‌شود: راه‌آهن ارمنستان توسط شرکت راه‌آهن قفقاز جنوبی (YuKJD) اداره می‌شود؛ امتیازی که از سال ۲۰۰۸ تحت قرارداد ۳۰ ساله در اختیار راه‌آهن روسیه است. بازگشایی این مسیر، زیرساخت و نفوذ روسیه را تقویت می‌کند – این دقیقا همان گزاره‌ای است که ایروان و باکو از اجرای آن اجتناب می‌کنند.

اتحاد رقبا علیه مسکو

تحولات سیاسی اخیر در ارمنستان و آذربایجان به‌روشنی نشان می‌دهد که رهبران هر دو کشور هدفی مشترک را دنبال می‌کنند. دولت علی‌اف با سیاستی عامدانه تنش با مسکو را به یک منازعه دیپلماتیک تبدیل کرده است. هدف بزرگ‌تر رئیس‌جمهور آذربایجان روشن است: حذف روسیه از معادلات منطقه‌ای.

در سوی دیگر، نیکول پاشینیان دیگر برای پنهان‌کردن گرایش خود تلاشی نمی‌‎کند. پروژه حکمرانی او بر اساس به حاشیه راندن مسکو بنا شده است. تردید روسیه در حمایت قاطع از ارمنستان در درگیری‌های اخیر، جایگاه منطقه‌ای هر دو کشور را تضعیف و زمینه را برای نفوذ بیشتر غرب فراهم کرد.

پس از جنگ دوم قره‌باغ، دولت پاشینیان در آستانه کودتا قرار گرفت، از همین رو نخست‌وزیر ژنرال‌های ارشد را برکنار، روابط این کشور با سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) را تعلیق و به‌دنبال مشارکت با اتحادیه اروپا بود؛ هیچ‌کدام از این اقدامات تصادفی نبودند، بلکه نشانه‌ای از چرخش آشکار به‌سوی غرب‌اند.

پاشینیان در این مسیر، تمام مخالفان داخلی را نیز خنثی کرد. این پاکسازی سیاسی به حذف یکی از مهم‌ترین شبکه‌های سرمایه‌داری طرفدار روسیه در ارمنستان، یعنی گروه کاراپتیان منجر شد. کنترل آنها بر شبکه توزیع برق ارمنستان از طریق Armenia Electric Networks سلب و به دولت منتقل شد. از همین رو برای نخستین بار، «ملی‌سازی» ابزاری برای حذف نفوذ روسیه شد.

محاسبات ایران و گزینه دالان ارس.

اما گزینه‌ای دیگر نیز وجود دارد: دالان ارس به طول ۱۰۷ کیلومتر که حدود ۶۰ کیلومتر آن در خاک ایران قرار دارد. در سپتامبر ۲۰۲۳، رجب طیب اردوغان اعلام کرد که اگر ارمنستان مانع بازگشایی دالان زنگزور شود، کریدور ارس راه‌اندازی خواهد شد. یک ماه بعد، آذربایجان ساخت پلی بر رود ارس در نزدیکی منطقه آغبند را آغاز کرد. تا ژانویه ۲۰۲۴، حدود ۱۵ درصد از مسیر جاده‌ای تکمیل شده بود و ساخت پل نیز با موافقت ایران به مراحل نهایی رسید.

موضع تهران کاملا روشن است. در میانه سال ۲۰۲۳، ایران قاطعانه هرگونه کریدوری که حاکمیت ارمنستان را دور بزند، رد کرد. منطق تهران، بر «عمق راهبردی» استوار است: اگر ارمنستان کنترل مرز جنوبی خود را از دست بدهد، ایران از یک همسایه تاریخی و یک دولت حائل طبیعی جدا خواهد شد. از همین رو در مذاکرات سه‌جانبه ۲۰۲۰ – پیش از آنکه موضوع زنگزور علنی شود – ایران نسبت به سیاست کریدوری طرفین تردید داشت. شاید تهران از ابتدا نیت آذربایجان را درک یا حس کرده بود که این پروژه سرانجام به حذف ارمنستان و روسیه ختم خواهد شد.

روسیه به حاشیه رانده شد؛ آمریکا وارد می‌شود

اگرچه مسکو همچنان به مفاد توافق‌های ۹ نوامبر و ۱۱ ژانویه استناد می‌کند و اصرار دارد که طرفین حکم به بازگشایی تمام مسیر‌های منطقه‌ای داده‌اند – نه فقط زنگزور –، اما واقعیت میدانی چیز دیگری می‌گوید. از سال ۲۰۲۲، تمرکز استراتژیک روسیه به جبهه اوکراین منتقل شده و ظرفیت تأثیرگذاری‌اش در قفقاز جنوبی کاهش یافته است. بند ۹ توافق – مربوط به دالان – عملا بی‌اثر شده است. در چنین خلایی، نظم جدیدی با گرایش غربی در حال شکل‌گیری است. نیرو‌های حافظ صلح روسیه اخراج شده‌اند. طرح بزرگ بازگشایی مسیر‌های ترانزیتی از طریق ارمنستان فروپاشیده است. کسانی که امیدوار بودند علی‌اف مانع گرایش غربی پاشینیان شود، حالا خلاف آن را می‌بینند: دو کشور اکنون به تقویت اهداف ضدروسی یکدیگر می‌پردازند.

بیشتر بخوانید:جایگاه ایران در کریدور هند – خاورمیانه – اروپا کجاست؟

در این میان، تصویر در آغوش گرفتن مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، و علی‌اف در ۴ ژوئیه در خان‌کندی، به‌شدت گیج‌کننده است. چند روز بعد، علی‌اف و پاشینیان در امارات دیدار کرده و دوباره از توافق صلح دوجانبه با محوریت زنگزور سخن گفتند. تهران به‌وضوح نگران است. نشانه‌هایی وجود دارد که پروژه دالان ممکن است به یک کنسرسیوم بین‌المللی سپرده شود؛ این گزاره به معنای حضور آمریکا یا نمایندگان اروپایی آن است. چنین اقدامی به استقرار دشمنان ایران در مرز‌های شمالی منجر شده، روسیه از معادلات حذف شده و ایران دور زده می‌شود.

در همین راستا، تام باراک، سفیر آمریکا در آنکارا و هماهنگ‌کننده سیاست قفقاز-شام، مستقیماً پیشنهاد داد: «دالان زنگزور را به مدت ۱۰۰ سال به ما اجاره دهید.»

زنگزور؛ سراب یا راهی برای نجات اقتصادی

ارمنستان و آذربایجان در سال ۲۰۲۰ توافق کردند که «تمام پیوند‌های حمل‌ونقلی» را باز کنند. اما در آوریل ۲۰۲۱، علی‌اف ناگهان موضوع زنگزور را مطرح کرد. او برای توجیه این تغییر، به احتمال انتقام‌جویی ارمنستان اشاره کرد. اما دلیل واقعی، یک ماه بعد آشکار شد: او گفت دالان ضروری است، زیرا راه‌آهن ارمنستان تحت کنترل روسیه است. این اعتراف، پرده از واقعیت برداشت: هر دو دولت به‌دنبال حذف روسیه هستند و مواضع ظاهرا متضادشان به نوعی اتحاد نانوشته تبدیل شد.

آنچه در جریان است، یک «ائتلاف ضدروسی» است که به‌نام دیپلماسی منطقی عرضه می‌شود. علی‌اف بیش از یک شریک، نقش تسهیل‌گر پاشینیان را ایفا می‌کند. این طرح اغلب به‌عنوان شاه‌کلید «دالان میانی» معرفی می‌شود؛ طرحی برای اتصال چین به اروپا از طریق آسیای مرکزی و ترکیه. روی کاغذ، این پروژه نوید تجارت روان و همگرایی منطقه‌ای را می‌دهد. اما یک مشکل ساختاری وجود دارد: این دالان باید از دریای خزر عبور کند – بدنه‌ای محصور که تحت قوانین جمعی کشور‌های ساحلی از جمله ایران و روسیه اداره می‌شود؛ کشور‌هایی که اکنون به‌طور هدفمند کنار گذاشته شده‌اند.

آنچه حامیان زنگزور نادیده می‌گیرند این است که بدون هماهنگی با روسیه، هیچ مسیر ترانزیتی شرق-غربی از این منطقه نمی‌تواند عملیاتی شود. پروژه زنگزور، برخلاف ظاهر بی‌طرفانه‌اش، تلاشی هدفمند برای حذف نقش راهبردی مسکو در قفقاز است.

منبع: تجارت نیوز