مکانیسم ماشه و بن‌بست مذاکره با آمریکا؛ نفس‌گیرترین مقطع برای اقتصاد ایران/ ۷ ابرچالش ایران که نیازمند دولتی مقتدر است که آن را هم نداریم

اقتصاد۲۴- اقتصاد ایران بار دیگر در نقطه‌ای ایستاده که یادآور روز‌های پیش از برجام در سال ۱۳۹۴ است؛ روز‌هایی که تحریم‌ها عملا شریان‌های تجاری کشور را مختل کرده بود، سرمایه‌گذاری به رکود کشیده شده بود و آینده، در هاله‌ای از ابهام سیاسی و اقتصادی فرو رفته بود. امروز نیز بسیاری از نشانه‌ها از بازگشت به همان مختصات حکایت دارد، با این تفاوت که بدنه اقتصاد در سال‌های پس از خروج آمریکا از برجام، فرسوده‌تر، رمق‌باخته‌تر و حساس‌تر از گذشته شده است.

در حالی که قرار است دور ششم مذاکرات ایران و آمریکا آغاز شود که طرف آمریکایی از نتایج روشنی سخن نگفته و امید‌ها به ایجاد توافق میان دو کشور کمرنگ‌تر شده است. هم‌زمان نیز پیرو گزارش مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه برنامه هسته‌ای ایران، احتمال اجرای قریب‌الوقوع مکانیسم ماشه از سوی طرف اروپایی قوت گرفته است. گرچه اگر بنا بر فعال شدن این مکانیسم باشد، از مهر ماه کلید خواهد خورد ولی از تابستان وارد فاز اجرایی می‌شود و این یعنی فشار‌های حداکثری آمریکا نه‌تنها بازمی‌گردند بلکه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران نیز اعمال می‌شود.

این وضعیت، بیش از هر چیز اقتصاد ایران را در وضعیت تعلیق قرار داده است؛ تعلیقی که با خود، بلاتکلیفی در سیاست‌گذاری، تعویق در سرمایه‌گذاری و توقف در تجارت را به همراه می‌آورد. بازیگران اقتصادی در سردرگمی به سر می‌برند و نمی‌دانند در آینده نزدیک با چه نظام ارزی و تجاری و چه محدودیت‌های مالی مواجه خواهند شد. درصورتی که مکانیسم ماشه از تابستان به‌طور رسمی فعال شود، تمام تحریم‌های شورای امنیت بار دیگر احیا می‌شود و پرونده ایران به ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل باز می‌گردد و این به معنای بسته شدن همان اندک راه تنفسی است که ایران با برخی کشور‌ها دارد.

از سوی دیگر، اقتصاد ایران در سال‌های اخیر دیگر آن ظرفیت انطباق‌پذیری سابق را ندارد. در شرایطی که بدهی دولت افزایش یافته، تورم ساختاری تثبیت شده و فرار سرمایه شدت گرفته، هر نوع شوک سیاسی یا تحریمی می‌تواند کلیت اقتصاد کشور را با خطر مواجه کند. در مجموع می‌توان گفت که اقتصاد ایران امروز بر روی لبه تیغی ایستاده است که پیامد‌های آن فراتر از تغییر قیمت ارز یا تورم ماهانه خواهد بود. اگر مذاکرات به سرانجام نرسد و مکانیسم ماشه فعال شود، آن‌چه در انتظار اقتصاد ایران خواهد بود، بازگشت به چرخه‌ای است که یک‌بار آن را تجربه کرده‌ایم؛ با این تفاوت که این بار، سرمایه اجتماعی کمتر، تاب‌آوری اقتصادی ضعیف‌تر و فضای بین‌المللی بسته‌تری در برابر ما قرار دارد.

دو ماه سرنوشت ساز برای ایران

وحید شقاقی شهری، اقتصاددان درباره وضعیت کنونی که ایران با آن مواجه است، به اقتصاد ۲۴ گفت: «ما عملا فرصت‌های زیادی را در طول سالیان گذشته از دست داده‌ایم. به باور من فرصت‌های زیادی داشتیم که می‌توانستیم سطح تنش‌ها را کاهش دهیم، روابطمان را بهبود بخشیم و پارادایم اقتصادی مان را تغییر دهیم، اما متاسفانه زمان را از دست داده و الان رسیده‌ایم به یک شرایط بسیار حساس.»

وی با اشاره به احتمال فعال شدن مکانیسم ماشه علیه ایران، عنوان کرد: «در مهر امسال دوره ده ساله برجام به پایان می‌رسد. در برجام ذکر شده بود که اگر دوره ده ساله تمام شود، به صورت خودکار تمام تحریم‌ها لغو می‌شود، دوره آزمایشی به اتمام می‌رسد و ایران می‌تواند شرایط غیرتحریمی را تجربه کند ولی در برجام اشاره شده بود که اگر یکی از آن پنج کشور ادعا کند که ایران از بند‌های مشخص شده در توافق مذکور عدول کرده است، می‌تواند پرونده‌ای را علیه ما در سازمان ملل بازگشایی کند و تمام تحریم‌ها بصورت خودکار بازخواهد گشت. مفهوم مکانیسم ماشه همین است که اگر یکی از پنج کشور عضو برجام ادعا کند که ایران به تعهدات خود عمل نکرده است، تمام تحریم‌های سازمان ملل بصورت خودکار بازخواهد گشت و ما دوباره ذیل فصل هفتم شورای امنیت می‌رویم و آن موقع کل دنیا ایران را تحریم خواهد کرد.»

این استاد دانشگاه ادامه داد: «این امتیاز عجیبی بود که من نمی‌دانم طرف ایرانی چگونه حاضر شد که چنین امتیازی را برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه بدهد. اما به هر حال هرچه بوده گذشته و این ابزاری است که در اختیار این پنج کشور قرار دارد. اگر بنا بر فعال‌سازی مکانسیم ماشه باشد، از مرداد ماه این بازی سیاسی آغاز می‌شود.»

شقاقی شهری درباره نقش آمریکا در فعال شدن مکانیسم ماشه، گفت: «از سوی دیگر آمریکایی‌ها هم این ابزار را در اختیار دارند؛ بدین مفهوم که می‌تواند به سه کشور اروپایی فشار بیاورد تا مکانیسم ماشه را فعال کنند؛ بنابراین کار ما در یکی دو ماه آینده بسیار دشوار خواهد بود چراکه آمریکایی‌ها دو ابزار دارند؛ یکی فشار بر این سه کشور برای فعال شدن مکانیسم ماشه و دیگری تحریم‌هایی است که در قالب فشار حداکثری می‌توانند اعمال کنند. از این رو در این دو ماه باید این چانه‌زنی‌ها پیش برود و ما ببینیم طرف مقابل چه امتیازاتی را مطالبه خواهد کرد و چه امتیازاتی خواهد داد.»

درصورت رسیدن به توافق باز هم تحریم‌های غیرهسته‌ای باقی خواهد ماند

وی خاطرنشان کرد: «آقای روبیو در کنگره به صراحت اعلام کرد که تحریم‌های غیرهسته‌ای سرجای خود باقی خواهد ماند. این بدن معناست که تحریم‌های ثانویه در قالب قانون کاتسا که در سال ۲۰۱۷ میلادی با اجماع کنگره و سنا علیه ایران تصویب شد، بسیار از تحریم‌های هسته‌ای شدیدتر است. حتی بسیاری از مشکلاتی که در مبادلات جهانی داریم به قانون کاتسا برمی‌گردد چراکه براساس این قانون هر کشوری که با ایران کار کند و به حمایت مالی از تروریسم متهم شود، دیگر نمی‌تواند با آمریکا مبادلاتی داشته باشد. به همین دلیل با وجود تداوم قانون کاتسا دیگر کسی تمایلی به ارتباط اقتصادی با ایران ندارد؛ بنابراین حرف آقای روبیو به معنای این است که تحریم‌های ثانویه قانون کاتسا سرجای خود باقی خواهد ماند و مذاکرات درخصوص تحریم‌های هسته‌ای است که شامل نفت، بانک، بیمه و حمل و نقل می‌شود.»

درصورت فعال شدن مکانیسم ماشه، به نقطه سر خط سال ۹۲ بازمی‌گردیم

شقاقی شهری در پاسخ به اینکه در این دو ماه طرف آمریکایی چه مطالباتی خواهد داشت؟ به اقتصاد ۲۴ گفت: «آن‌ها از حداقل انتظاراتی شروع کردند و الان سطح انتظارات را بالا بردند. حتی دور چهارم که به مشکل خورد به دلیل بالا بردن سطح انتظارات طرف آمریکایی بود. آنها ابتدا می‌گفتند غنی‌سازی در خاک ایران انجام شود و حتی ۳.۶۷ غنی‌سازی را پذیرفته بودند، اما آقای ویتکاف در هفته‌های اخیر خلاف سخنان پیشین خود عنوان کرد که ایران به هیچ وجه حق غنی‌سازی ندارد. از این رو طرف آمریکایی مدام دارد سطح انتظاراتش را بالا می‌برد و هرچه به تیر و مرداد نزدیک می‌شویم باز هم این انتظارات افزایش پیدا می‌کند؛ چراکه داریم به موعد فعال شدن مکانیسم ماشه نزدیک می‌شویم و آمریکا این ابزار را بالای سر ایران نگه داشته و می‌گوید اگر با ما به تفاهم نرسید، به اروپایی‌ها می‌گوییم که آن را فعال کنند.»

بیشتر بخوانید: اینفوگرافی/ آمریکایی‌ها در طول مذاکرات چقدر ایران را تحریم کردند؟

این اقتصاددان ضمن بیان اینکه درصورت فعال شدن مکانیسم ماشه تمام تحریم‌های سازمان ملل بازمی‌گردد و ما به نقطه سر خط سال ۹۲ بازمی‌گردیم، افزود: «این موضوع بسیار پیچیده و خطرناک است و من هم سردرگم هستم و نمی‌دانم چه خواهد شد؛ چراکه طرف آمریکایی هم با ابزار مکانیسم ماشه دارد بازی می‌کند و هم با ابزار رسانه‌های جهانی که می‌گوید ما آماده‌ایم به نتیجه برسیم ولی طرف ایرانی نمی‌خواهد. من نمی‌دانم چه سرانجامی پیش خواهد آمد ولی در یک مخمصه‌ای گرفتار شده‌ایم.»

امید افراطی خطرناکی نسبت به مذاکرات در جامعه به وجود آمده است

شقاقی شهری در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه با توجه به احتمال فعال‌سازی مکانیسم ماشه و همزمان احتمال بن‌بست مذاکرات ایران و آمریکا، چه چشم‌اندازی از آینده اقتصاد کشور می‌توان داشت؟ گفت: «ما پشت سر هم در مسیر اشتباه حرکت کردیم، فرصت‌ها را سوزاندیم، زمان را از دست دادیم، اصلاحات ساختاری که در سال‌های گذشته می‌توانستیم انجام دهیم را انجام ندادیم، می‌توانستیم برای حل ناترازی‌های اقتصاد کلان به مراتب بهتر عمل کنیم ولی زمان را از دست دادیم و حال به شرایط پیچیده و عجیبی رسیده‌ایم. مهر ماه اروپایی‌ها احتمالا مکانیسم ماشه را فعال می‌کنند و از سوی دیگر آمریکایی‌ها ما را بازی می‌دهند. آنها از یک سطح انتظارات حداقلی شروع کردند و مدام دارند آن را بالا می‌برند. از آن طرف هم امید و انتظارات مثبتی در داخل کشور بابت مذاکرات ایجاد شده که دیگر به صورت امید افراطی درآمده و بسیار خطرناک است.»

اگر مذاکرات به نتیجه هم برسد یک توافق با امتیازات حداقلی سهم ایران خواهد شد

این استاد دانشگاه افزود: «من به عنوان یک اقتصاددان می‌دانم که حتی اگر مذاکرات به نتیجه هم برسد منافع آنچنانی گیر ایران نخواهد آمد، چون آمریکا تحریم‌های ثانیه و غیرهسته‌ای که بسیار اثرگذار است را حفظ خواهد کرد. آنها قانون کاتسا یا دوربرگردان را حذف نمی‌کنند و حتی می‌دانم طرف آمریکایی با سفارت‌خانه‌های کشور‌های مختلف صحبت می‌کند تا با طرف ایرانی وارد تعاملات اقتصادی نشوند. کمااینکه پس از برجام هم در پشت صحنه کار تخریبی اینچنینی علیه ایران انجام دادند. از این رو یک بازی پیچیده بسیار خطرناکی شروع شده و من بسیار نگران هستم. یک امید افراطی در داخل کشور ایجاد شده که تصور بر این است که اگر مذاکرات به نتیجه برسد، اتفاقات مثبت بسیار بزرگی رخ خواهد داد ولی معتقدم این امر محقق نخواهد شد و نهایت یک توافق و امتیازات حداقلی صورت گیرد.»

بیشتر بخوانید: فاصله بین مذاکره کنندگان ایران و آمریکا زیاد است/ گزارش تیر ماه آژانس تعیین کننده وضعیت مذاکرات

وی با اشاره به شرایطی که ایران درصورت ایجاد توافق با آن مواجه خواهد شد به اقتصاد ۲۴ گفت: «تحریم‌های غیرهسته‌ای که بسیار اهمیت دارد سر جای خود قرار دارند، ناترازی‌های اقتصاد کلان و ابرچالش‌هایمان با سرعت دارد پیش می‌رود. در لایه اول دست‌کم هفت ابر چالش داریم که به ترتیب اولویت عبارتند از آب، فرونشست زمین، صندو‌ق‌های بازنشستگی، برق، گاز، خروج سرمایه و پیرشدن جمعیت و کاهش موالید. این هفت ابر چالش بسیار سنگین هستند که هر یک به تنهایی می‌تواند یک کشور را با مشکلات عدیده مواجه کند. کار بسیار سنگینی است که مقابله با آنها به یک دولت مقتدر و برنامه‌ریز نیاز دارد که ما این را هم نداریم.»

شقاقی شهری ادامه داد: «ما حداقل‌های ممکن را هم نداریم؛ یعنی یک وزیر اقتصاد زبردست و حرفه‌ای که قدرت اجماع‌سازی و اصلاحات نهادی را داشته باشد، نداریم. کشوری که درگیر چنین مشکلات عدیده‌ای است سه ماه است که اصلا وزیر اقتصاد ندارد. ارکان دیگر دولت هم ضعف‌هایی دارند و من اقتدار را در این دولت کمتر می‌بینم. از سوی دیگر صحنه سنگین جهانی وجود دارد و ابرچالش‌ها با سرعت دارد پیش می‌رود؛ از این رو صحنه هولناکی الان وجود دارد. امیدوارم مسئولان ارشد کشور برای مواجهه با این ابر چالش‌ها به اجماع و گفتمان یکسان برسند و از افراد حرفه‌ای استفاده کنند تا بتوانند بخشی از این ابر بحران‌ها را کنترل کنند. البته که یک بخشی از مسائل بین المللی هم از کنترل ما خارج است و به طرف مقابل باز می‌گردد.»