تخت جمشید در شب‌های گذشته میزبان کنسرتی کم‌نظیر بود؛ ارکستر فیلارمونیک ارمنستان سازهای خود را در دل تاریخ هزاران‌ساله ایران کوک کرد و دوستداران هنر و تمدن ایران میان نقش‌برجسته‌های هخامنشی پیوند فرهنگی دو ملت را به تماشا نشستند.
به گزارش تابناک به نقل از جماران؛ این رویداد بین‌المللی هرچند فرصتی برای نمایش شکوه تمدنی بود، اما بار دیگر زنگ خطر برای حفاظت از آثار ملی ایران را به صدا درآورد.
اما در این میان برخی کارشناسان نسبت به نبود مطالعات کافی، مکان‌یابی مشخص و مناسب در دل تخت‌جمشید برای برگزاری رویدادهای فرهنگی و عوارض مخرب ناشی از ارتعاش صدا، لرزش زمین و حضور جمعیت در این محوطه ثبت جهانی نیز هشدار می‌دهند!
با این حال، گروهی دیگر با آغوش باز این رویداد بین‌المللی را فرصتی برای پیوند نسل‌ها با تاریخ، تقویت تعاملات فرهنگی و نمایش ظرفیت بین‌المللی محوطه‌های تاریخی می‌دانند و معتقدند باید در سایه مدیریت درست و علمی و ایجاد بسترهای موردنیاز استاندارد به استقبال برگزاری رویدادهای خاص فرهنگی در محوطه‌های تاریخی رفت؛ تصمیمی که در دنیا به رسمیت شناخته شده و برای آن برنامه‌ریزی کرده اند.
دیپلماسی فرهنگی در برابر تهدیدهای حفاظتی تخت‌جمشید؟
رئیس انجمن صنفی مرمتگران استان فارس از آن دست کارشناسی است که معتقد است حتی ارتعاش و صدای کوتاه‌مدت می‌تواند ترک‌های ریز موجود را گسترش دهد، فرسایش مصالح را تسریع کند و در بلندمدت آثار جبران‌ناپذیری برجای بگذارد. بر همین اساس، پایش لرزه‌ای و صوتی، تعیین حدود ایمن صدا و مشارکت نهادهای تخصصی، پیش‌شرط‌های هر رویداد در محوطه‌های جهانی است.
سحر فروزان‌پور که به تماشای اجرای ارکستر فیلارمونیک ارمنستان در محوطه جهانی تخت جمشید رفته بود، به خبرنگار جماران می‌گوید: «این رویداد از منظر دیپلماسی فرهنگی اقدامی ارزشمند است، اما از دیدگاه حفاظتی نمی‌توان صرفاً به فاصله ۷۰ متری محل اجرا تا بنا اکتفا کرد. مطالعات علمی نشان می‌دهد ارتعاشات و اصوات شدید می‌توانند ترک‌های ریز موجود را گسترش دهند و موجب خستگی مصالح و فرسایش تدریجی سنگ شوند.»
او ادامه می‌دهد: «تخت‌جمشید یکی از ارزشمندترین میراث جهانی ایران است؛ بنایی که از دل قرن‌ها هنر، اندیشه و معماری برآمده و نمی‌توان جایگزینی برای آن متصور شد. این مجموعه نماد هزاران سال تاریخ و هویت ماست و در عین حال بسیار حساس و آسیب‌پذیر است. صدا و لرزش، اگرچه به‌تدریج اثر می‌گذارند، اما می‌توانند در بلندمدت آسیب‌های جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشند»
این مرمتگر ادامه می‌دهد: «طبق تجربه جهانی، هر فعالیت فرهنگی در سایت‌های ثبت‌شده یونسکو باید پس از انجام Heritage Impact Assessment و زیر نظر کارشناسان حفاظت، لرزه‌نگاری و آکوستیک صورت گیرد. پایش لرزه‌ای و صوتی پیش، حین و پس از اجرا، تعیین حدود ایمن فشار صوت و ارتعاش، محدودسازی منابع صوتی و تعداد اجراها و مشارکت نهادهای تخصصی همچون انجمن صنفی مرمتگران و پژوهشگاه میراث فرهنگی، پیش‌شرط‌های ضروری چنین رویدادهایی است.»
رئیس انجمن صنفی مرمتگران استان فارس همچنین در پاسخ به این پرسش که «آیا برگزاری کنسرت در بناهای تاریخی مانند تخت‌جمشید بی‌خطر است؟» به جماران می‌گوید: «صدا و لرزش، اگرچه به‌تدریج اثر می‌گذارند، اما در نهایت می‌توانند مخاطرات جدی به همراه داشته باشند.»
او ادامه می‌دهد: «کنسرت‌ها معمولاً صدایی بین ۹۰ تا ۱۲۰ دسیبل تولید می‌کنند. این شدت صدا در مجاورت سنگ‌های آهکی و ماسه‌سنگی به مرور زمان می‌تواند موجب فرسایش شود. حتی در غیاب حادثه‌ای ناگهانی، صداهای بلند و مداوم قادرند ساختار سنگ را تضعیف کرده و منجر به ریزش سطحی یا آسیب‌های طولانی‌مدت شوند؛ از جمله افزایش تخلخل، کاهش مقاومت مصالح و گسترش ترک‌های ریز.»
فروزان‌پور درباره اثرات لرزش (Vibration) هم توضیح می‌دهد: «ارتعاشات ناشی از اسپیکرها و ساب‌ووفرها در فرکانس پایین ممکن است با فرکانس طبیعی ستون‌ها و نقش‌برجسته‌ها هم‌پوشانی پیدا کند. این پدیده که رزونانس نام دارد، می‌تواند آسیب‌های جدی ایجاد کند. حتی لرزش‌های کوچک و مداوم ناشی از تجمع جمعیت یا حرکات ناگهانی افراد نیز قادر است ترک‌های موجود در بناهای تاریخی را فعال و گسترش دهد.»
این استاد با تأکید بر حساسیت‌های خاص تخت‌جمشید می‌گوید: «مصالح اصلی این مجموعه از سنگ آهکی با ترک‌های قدیمی تشکیل شده است. ستون‌ها، سرستون‌ها و نقش‌برجسته‌ها بسیار حساس به لرزش و صوت هستند و افزایش تدریجی ترک‌ها و فرسایش سطحی از تهدیدات مهم محسوب می‌شود. بنابراین، اگر تدابیر حفاظتی رعایت نشود، حتی یک کنسرت کوتاه نیز می‌تواند در بلندمدت آسیب‌های جبران‌ناپذیری ایجاد کند. برای پیشگیری از این آسیب‌ها لازم است راهکارهای حفاظتی جدی و مبتنی بر مطالعات علمی در دستور کار قرار گیرد.»
تحقق یک مطالبه قدیمی در تخت جمشید
به گزارش جماران، در همین راستا، مدیر پیشین پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید برگزاری رویداد فرهنگی در تخت‌جمشید را یک مطالبه قدیمی عنوان می‌کند و درباره برگزاری کنسرت در تخت‌جمشید می‌گوید: «این رویداد ماهیتاً مثبت است و می‌تواند به توسعه فرهنگی کمک کند، اما حفاظت محوطه نباید به خطر بیفتد. آینده‌نگری ما را ملزم می‌کند مکان و طراحی امنی برای رویدادهای فرهنگی انتخاب کنیم تا ضمن اشراف دیداری، آسیبی به تخت‌جمشید نرسد و تجربه فرهنگی پایدار باقی بماند.»
حمید فدایی، دکتری مرمت و استاد دانشگاه، به جماران می‌گوید: «رویدادهای فرهنگی وقتی در محوطه‌های میراث جهانی برگزار می‌شوند، می‌توانند مکانی برای آموزش، فرهنگ و توسعه فرهنگی باشند و ارتباط مردم با میراث تاریخی را تقویت کنند. با این حال، ما دغدغه‌هایی داریم و دغدغه اصلی ما حفاظت از این آثار است که باید در اولویت تصمیم‌سازی‌ها قرار گیرد.»
تعادل میان فرهنگ و حفاظت؛ رسالت دشوار محوطه‌های میراثی
این استاد دانشگاه می‌گوید: «هدف این است که بتوانیم معرفی و بهره‌برداری فرهنگی از این محوطه‌ها را با نیازهای حفاظتی‌شان هماهنگ کنیم و این دو جنبه را در کنار هم قرار دهیم. این کار مهمی است که نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و طراحی مدون است. رسالت محوطه‌های میراثی ما هم توسعه امور فرهنگی و هم فراهم کردن مکانی برای برگزاری رویدادهای فرهنگی است. انجام این کار نسبتاً دشوار است، چرا که تجربه ما در کشورمان محدود است؛ دغدغه‌ها وجود داشته، اما تجربه عملی کمتر بوده است.»
مطالبه فرهنگی دیرینه؛ بازگشایی تخت‌جمشید برای موسیقی
دکتر فدایی اشاره می‌کند: «پس از انقلاب اسلامی، تقریباً همیشه موضوع برگزاری رویداد در تخت‌جمشید به‌صورت یک مطالبه فرهنگی مطرح بوده است؛ اینکه درهای تخت‌جمشید برای فعالیت‌های فرهنگی و موسیقی باز شود، همواره مورد توجه بوده و می‌خواستیم این فرصت فراهم شود. حالا که اتفاق افتاده، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق داریم.»
او می‌افزاید: «اینکه پس از اجرای ارکستر فیلارمونیک ارمنستان همچنان دغدغه حفاظت، به‌ویژه از سوی دوستداران میراث فرهنگی مطرح است و آنها نگران آسیب رسیدن به محوطه‌اند، نشان می‌دهد که باید مسئله برگزاری رویداد فرهنگی در تخت‌جمشید را از منظر فنی بررسی کنیم و برای آن راه‌حل بیابیم.»
فدایی در پاسخ به این پرسش که اجرای چنین کنسرت‌هایی تا چه حد می‌تواند از نظر حفاظتی مشکل ایجاد کند، به خبرنگار جماران توضیح می‌دهد: «آسیب‌های فیزیکی تنها بخشی از ماجراست و بخش دیگری هم به منظر زیبایی‌شناسی و تأثیر بصری محوطه مرتبط است. من دقیقاً نمی‌دانم آلات موسیقی با چه صدا و شدتی اجرا شده و تأثیر آن چه بوده است، اما می‌دانم که در دنیا چنین مسائل حفاظتی در محوطه‌های جهانی به شدت مورد مراقبت قرار می‌گیرد.»
پیشنهاد مکان امن و طراحی پایدار
او می‌گوید: «معتقدم با برگزاری یک یا دو کنسرت، محوطه ثبت جهانی تخت‌جمشید با تهدید نگران کننده‌ای مواجه نشده، اما باید آینده‌نگری داشته باشیم. اینکه در درازمدت برنامه‌های این‌چنینی را در فاصله نزدیک تخت‌جمشید برگزار کنیم، تصمیم درستی نیست. بنابراین لازم است مکان و طراحی مناسبی، در فاصله‌ای امن از تخت‌جمشید، مدنظر قرار گیرد؛ طوری که ضمن اشراف دیداری به محوطه، آسیبی به آن نرسد. این کار همچنین به ما امکان می‌دهد که تجربه گشوده شدن درهای تخت‌جمشید برای رویدادهای فرهنگی را به‌صورت منظم و پایدار پی بگیریم.»
وی ادامه می‌دهد: «ما در سال‌های گذشته نیم‌نگاهی به این موضوع داشتیم. برای مثال، مسترپلنی آماده شد تا مکان رویدادها مشخص شود، رفت‌وآمد و ترافیک نیز لحاظ گردد تا گره ترافیکی ایجاد نشود و ورود جمعیت زیاد در یک ساعت مشکلاتی ایجاد نکند. این مطالعات تقریباً مربوط به سال‌های ۹۸–۹۹ بود.»
«ساختمان ستاره»؛ محدوده پیشنهادی برای رویدادهای فرهنگی
فدایی می‌افزاید: «آن زمان در تحقیق‌های انجام‌شده، لکه‌گذاری‌هایی صورت گرفت و جایی برای رویدادهای فرهنگی در نظر گرفته شد؛ همان محوطه‌ای که ما به‌عنوان «ساختمان ستاره» در مجاورت تخت‌جمشید می‌شناسیم. متقاضیان و بازدیدکنندگان شبانه می‌توانستند در آنجا حضور یابند و رویدادهای فرهنگی، از جمله کنسرت یا برنامه‌های دیگر، برگزار شود.»
آینده‌نگری و ضرورت مکان دائمی
مدیر پیشین پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید با تأکید بر اینکه استانداردهای مشخصی برای برگزاری رویدادهای فرهنگی وجود دارد، می‌گوید: «نمی‌توانیم برنامه کنسرت در تخت‌جمشید را طوری طراحی کنیم که یک محوطه جهانی یک روز کامل تعطیل شود. برگزاری کنسرت نیازمند آماده‌سازی محیط است و بازدیدکنندگان در رفت‌وآمد هستند. اگر به فکر مکان دائمی باشیم، تکلیف روشن‌تر خواهد شد؛ مداخلات بازدیدی کمتر خواهد شد، دوستداران میراث فرهنگی می‌توانند بهره لازم را ببرند و دغدغه‌ها کاهش می‌یابد.»
تأثیر کنسرت‌های گذشته و اهمیت برنامه‌ریزی بلندمدت
فدایی گفت: «برنامه‌هایی که تاکنون برگزار شده‌اند — چه کنسرت ارمنستان و چه کنسرت سال گذشته — تأثیر مخربی بر تخت‌جمشید نداشته‌اند. اما باید به درازمدت فکر کنیم. تخت‌جمشید برای مدت سی تا چهل سال از برگزاری برنامه‌های فرهنگی و موسیقی دور بوده است؛ اکنون که این امکان فراهم شده، این اتفاقات مثبت و ماندگار است. آینده‌نگری اهمیت دارد، زیرا وقتی راه برای برگزاری کنسرت باز شود، تقاضا بالا خواهد رفت و همه خواهان سهم خود خواهند بود.»
ضرورت طرح جامع و عدالت در دسترسی
وی ادامه می‌دهد: «عدالت باید رعایت شود و از ایجاد انحصار جلوگیری گردد. اگر قرار است دوباره برنامه برگزار شود، باید سریعاً به سمت تهیه طرح مطالعاتی جامعی حرکت کنیم که تکلیف رویدادهای فرهنگی شبانه را مشخص کند. مطالعات باید انجام شود، مکان‌ها مشخص گردد و شرایط لازم فراهم شود تا این حیات شبانه تخت‌جمشید، که بسیار زیباست و متعلق به بازدیدکنندگان است، دوباره به آنان بازگردد. دغدغه دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد این است که ما در سال‌های اخیر بر اثر فرونشست شاهد ترک‌ها و شکاف‌های عمیقی در منطقه پارسی بوده‌ایم، بنابراین اگر برنامه جامع نداشته باشیم، دعوت گردشگران به کنسرت هم می‌تواند خطر ایجاد کند. در واقع، برنامه‌های شبانگاهی باید طوری طراحی شوند تا بازدیدکننده ترافیک ایجاد نکند و خارج از محدوده امن وارد نشود.»
مطالعات آلودگی صوتی و موسیقی زنده
این استاد دانشگاه در پاسخ به این پرسش که آیا مطالعاتی درباره تأثیر امواج موسیقی بر تخت‌جمشید صورت گرفته است، به جماران می‌گوید: «در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰، یونسکو پیام داد که تعدادی از مخاطبان از آلودگی صوتی ابراز نارضایتی کرده‌اند. همان زمان مطالعاتی روی مجتمع‌های خدماتی موجود در محدوده، که با پخش موسیقی گاهأ برای برخی گردشگران آلودگی صوتی ایجاد می‌کردند، انجام شد و این آلودگی برای بررسی تأثیر بر ذهن مخاطب — و نه آثار — اندازه‌گیری شد.»
وی ادامه می‌دهد: «البته هدف این مطالعه موسیقی زنده نبود، اما نکته این است که فاصله مناسب و دسیبل مجاز صدا را می‌توان مشخص کرد تا هیچ آسیبی به محوطه وارد نشود. در دنیا این اقدام به دقت انجام می‌شود. در ایران هم که تخت‌جمشید را به‌عنوان یک نمونه بی‌نظیر در دل خود دارد، اهمیت این دست مطالعات دوچندان است. این محوطه مقصد گردشگری داخلی و خارجی است و باید به حفظ آن و مدیریت دقیق رویدادهای فرهنگی در آن توجه ویژه شود.»
روی خوش فارس به برگزاری اجرای نمایش «سیصد»؟
به گزارش جماران؛ ارکستر فیلارمونیک ارمنستان با تمام حواشی و انتقاداتی که به شکل میزبانی این رویداد وارد شد، در میراث جهانی ایران روی صحنه رفت.
با پشت سر گذاشتن این تجربه جدید، مدیران پیشین و استادان مرمت بر ضرورت مکان‌یابی امن، طراحی پایدار و انجام مطالعات جامع تأکید دارند تا بهره‌برداری فرهنگی با حفاظت از ارزش‌های مادی و معنوی تخت‌جمشید همسو باشد. برنامه‌های آینده باید در فاصله‌ای امن از محوطه و با رعایت استانداردهای حفاظتی برگزار شوند تا تجربه‌ای فرهنگی، پایدار و کم‌خطر رقم بخورد.
این رویداد نشان داد که گشایش درهای تخت‌جمشید و دیگر محوطه‌های تاریخی برای فعالیت‌های فرهنگی ممکن است، اما تنها با آینده‌نگری، برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت علمی است که می‌توان هم فرهنگ را ارتقا داد و هم میراث فرهنگی را برای نسل‌های آینده محفوظ نگه داشت.
به نظر می‌رسد تهیه طرح مطالعاتی برای برگزاری رویدادهای فرهنگی در تخت‌جمشید باید هر چه سریع‌تر در دستور کار وزارت میراث فرهنگی قرار گیرد؛ به ویژه حالا که به گفته رسانه محلی (شهر مردم)، استان فارس به برگزاری کنسرت نمایش سیصد در این محوطه تاریخی هم روی خوش نشان داده است.
English (US) ·